Boeken – 7 januari 2016

Als een roepende in de woestijn doet de Franse filmwetenschapper Michel Chion al sinds de late jaren zeventig zijn onderzoek naar geluid in film. Of het geluid van film. Of filmgeluid. Of de geluidsfilm. Hoe dan ook: Chion, zelf ook componist van musique concrète, probeert daarbij niet om de aandacht voor geluid naast of zelfs boven die voor het beeld te plaatsen, zoals enkele andere wetenschappers gericht op filmgeluid dat wel doen. Geluid en beeld staan voor hem altijd in relatie tot elkaar. Dat betekent dus niet alleen dat je filmgeluid nooit buiten het beeld kunt bestuderen (‘er is geen soundtrack’), maar ook dat het beeld — in weerwil van het gros van de filmacademische en —journalistieke schrijverij — nooit los van het geluid gezien kan worden.
Tekenend voor die benadering is het feit dat Chion de historische schets die het eerste deel van het boek beslaat, begint met uitgebreid stil te staan bij de stomme film. Die noemt hij consequent ‘dove film’, aangezien de cinema in zijn beginjaren wel degelijk sprak. Niet alleen via de buiten het beeld in het theater aanwezige geluidsbronnen (muzikale begeleiding, explicateurs), maar ook met de geluiden die de beelden bij ons oproepen. Die werking is gebleven, voor Chion een van de redenen om te stellen dat de geluidsfilm de stomme film niet heeft vervangen, maar er overheen ligt; bij vlagen schemert de ‘dove film’ er, als een palimpsest, nog doorheen.

Vocabulaire
Nu is Chion’s meest recente boek over het onderwerp eindelijk naar het Engels vertaald. Chion zelf noemt Film, a sound art in de nieuwe introductie op deze Engelstalige editie zijn ‘definitieve boek over film als een kunst van geluid’. Het Franse origineel stamt uit 2003, maar getuige enkele verwijzingen naar films van na dat jaar zette Chion nog wat puntjes op de i tijdens het vertaalproces, dat werd volbracht door Claudia Gorbman, eerder ook verantwoordelijk voor de Engelse vertalingen van Chions eerste boek Audio-Vision (1987/1994).
Het meest leesbaar is het eerste deel van het boek, waarin Chion de geschiedenis van de geluidsfilm en het filmgeluid schetst en daardoor het historische en filmesthetische belang van het geluid aannemelijk maakt. Bijvoorbeeld in de opmerking dat het de komst van geluid was die een standaardsnelheid van 24 beeldjes per seconde vereiste, en er dus voor zorgde dat ‘de tijd’ zo’n belangrijk onderdeel van de cinema kon worden.
In het tweede deel, ‘aesthetics and poetics’ geheten, schiet semioticus Chion nog wel eens op zijn Frans uit de bocht. Een hoofdstuk over de cinema van Andrei Tarkovski is bijvoorbeeld zo gewild poëtisch geschreven dat het meer verdoezelt dan verheldert — al kan dat Chions bedoeling geweest zijn. Het waardevolste deel van het boek, in ieder geval voor de filmtheoretici die toch het belangrijkste publiek ervan vormen, komt aan het eind: een woordenlijst van 35 pagina’s. Een grotendeels door Chion zelf bedacht vocabulaire om filmgeluid mee te kunnen beschrijven, en begrijpen.

Joost Broeren

Film, a sound art
Michel Chion, vertaald door Claudia Gorbman
2003/2009, Columbia University Press, 536 pagina’s, 29,90 euro

Adventures of perception. Cinema as exploration
Scott MacDonald
2009, University of California Press, 31,50 euro
Bundeling van eerder in verschillende media gepubliceerde interviews en essays over de ‘independent cinema’. MacDonald heeft zich in de afgelopen vijfentwintig jaar gespecialiseerd op dit gebied, in de Verenigde Staten wordt hij gezien als dé chroniqueur van de avant-garde en de experimentele film. Onderwerpen die aan bod komen zijn poëzie en film, natuurfilms, de single-shot film en — in een ge-updatet vintage essay uit 1981 — pornografie.

Neo-noir
Mark Bould
2009, Wallflower Press, 24,50 euro
Essays van verschillende auteurs over de zogenaamde neo-noir. Over de wetten van de klassieke film noir en over hoe er in neo-noirfilms met die wetten wordt gespeeld of gebroken. Regisseurs als David Lynch, de Coen Brothers en Quentin Tarantino komen aan bod, maar ook actrice Sharon Stone, als neo-noir femme fatale.

Verboden voor Joden. De bioscoop in de oorlog
Thomas Leeflang
2009, Aspekt, 19,95 euro
Geheel herziene uitgave van De bioscoop in de oorlog, dat twintig jaar geleden bij De Arbeiderspers verscheen, met nieuwe onderzoeksresultaten en reacties uit de naoorlogse filmwereld. Leeflang beschrijft hoe de Nederlandse filmindustrie in de Tweede Wereldoorlog werd ingezet om nazipropaganda te verspreiden en hoe de verplicht vertoonde antisemitische films werden ontvangen door het publiek. De hoofdstukken zijn ook los van elkaar te lezen en gaan over het bioscoopjournaal, filmproductie, filmkeuring en recensies in oorlogstijd. Met een motto van Bertold Brecht op de eerste pagina: ‘Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral!’

Aim for the heart. The films of Clint Eastwood
Howard Hughes
2009, I.B. Tauris, 29,95 euro
In dit hardcoverboek met de prachtige titel worden alle films van Clint Eastwood besproken, en dat zijn er meer dan vijftig. Ingedeeld per genre en soorten rollen die hij speelde: de komedies, de westerns, de drama’s, de politieagenten, de geliefden, enzovoort. Naast zijn bekende werk is er aandacht voor zijn werk als producent en regisseur en voor rollen als in million dollar baby en gran torino.

Pixar
Tim Hauser
2009, Tirion, 39,95 euro
Voor de liefhebbers: een kleurrijk Nederlandstalig boek dat een kijkje biedt in de Pixar-keuken en laat zien hoe films als toy story, ratatouille, wall-e en up zijn gemaakt. Met veel achtergrondmateriaal en vrolijk makende (uitneembare!) extra’s.

Samenstelling Claudia Jong, International Theatre & Film Books, Leidseplein 26, 1017 PT Amsterdam, 020 6226489, theatreandfilmbooks.com.