Woman of…

Małgorzata Szumowska en Michał Englert schetsen vijfenveertig jaar uit het leven van een trans vrouw in Polen.

‘Het is geen farce, het is een tragedie’, leest Aniela in een artikel over genderdysforie. Het zijn de jaren tachtig en Polen is in transitie. Het communisme maakt plaats voor kapitalisme. Voor Aniela (als adolescent gespeeld door Mateusz Więcławek, op latere leeftijd door Małgorzata Hajewska-Krzysztofik) is transitie vooral een toekomstdroom. Aan de wereld presenteert ze zich als Andrzej. Ze trouwt met jeugdliefde Iza (Joanna Kulig), krijgt kinderen, maar voelt al die tijd een “trek naar de andere kant.”

De geschiedenis van trans personages in film is er grofweg eentje van farce naar tragedie. Van groteske seriemoordenaars in jurken en komisch bedoelde stereotypen naar films die trans personages weliswaar wel serieus nemen, maar toch vooral vaak het meest tragische scenario kiezen.

Małgorzata Szumowska en Michał Englert (al jaren Szumowska’s vaste camerapersoon en hier ook coregisseur) hebben met Woman of… (Kobieta z…) een film gemaakt die voorzichtig voorbij de tragedie probeert te bewegen.

De titel verwijst naar Andrzej Wajda’s tweeluik Man of Marble (Człowiek z marmuru,1977) en Man of Iron (Człowiek z żelaza, 1981), waarbij het cruciaal is dat in dit geval de titel onaf is. De film is een statement tegen het reduceren van identiteit, of misschien beter gezegd: een betoog om zelf je identiteit te mogen definiëren. En dat ook steeds opnieuw en in steeds andere variaties te mogen doen.

Dat vertaalt zich naar de structuur van de film, die fragmentarisch en veranderlijk is. Scènes zijn vaak alweer voorbij voordat ze helemaal lijken te zijn afgerond. Het zijn flarden die een tijdspanne omvatten van vijfenveertig jaar. Woman of… is een film die schetst en wat daaruit ontstaat is geen vastomlijnd portret.

Het is soms desoriënterend hoe de film door de tijd springt en hoe Aniela’s uiterlijk steeds verandert. Het ene moment leunt ze meer in haar vrouwelijkheid, het andere in haar mannelijkheid. Soms heeft ze langer haar, dan weer een snor. Het is een weerslag van hoe Aniela in bepaalde fases van haar leven haar ware genderidentiteit probeert weg te drukken en die op andere momenten juist aftast. Maar die desoriëntatie is ook een spiegel voor onze neiging mensen vast te willen zetten in een afgebakende identiteit.

De soms wat abrupte scèneovergangen laten voelen dat het leven van Aniela bestaat uit gestolen momenten waarin ze volledig zichzelf kan zijn, die steeds weer worden onderbroken door een maatschappij die daar een probleem van maakt. Blokkades opwerpt.

Szumowska en Englert spraken tijdens hun research met een heel aantal trans personen en de film wil soms te veel recht doen aan de gehele waaier aan ervaringen. Van pijnlijke gesprekken met dokters (een huisarts schrijft haar testosteroninjecties en een bezoekje aan een sekswerker voor) tot rechtszaken waarin ze moet vechten om als vrouw erkend te worden. In een montage die duidelijk een sneer is naar de in Polen dominante Katholieke Kerk, probeert Aniela een slaapplek te vinden, maar heeft geen enkel hotel plek voor haar.

Films met trans personages zijn vooralsnog vooral films over transgender identiteit en problematiek. Ook Woman of… ontsnapt daar niet helemaal aan. De film is nooit volledig de film van Aniela, omdat Aniela voor meer staat dan alleen haarzelf. Het is misschien onvermijdelijk en wellicht ook noodzakelijk. Zeker in een land als Polen, waar de PiS-partij, die regeerde tussen 2015 en 2023, alles wat niet heteronormatief is in een verdomhoekje drukte, met onder meer zelfverklaarde ‘LGBT-vrije zones’ en een verbod op ‘homopropaganda’ op scholen.

Toch zit de kracht van de film niet zozeer in het verbeelden van die waaier aan weerstand, maar in de tederheid en poëzie waarmee hij daar tegenin kleurt. In de grillige, maar uiteindelijk liefdevolle relatie tussen Aniela en haar vrouw Iza. Het is in die elementen dat Woman of… onderstreept dat de realiteit van nu de toekomst niet hoeft te dicteren. Dat er een wereld ligt voorbij de farce en voorbij de tragedie.