WINTER ’89

Wie absolute waarheden zoekt is bij Danniel Danniel (48) aan het verkeerde adres. Mensen zijn in zijn films vaten vol tegenstrijdigheden waarover het moeilijk oordelen is. In Winter ’89 illustreert een onmogelijke liefde tussen een beul en een linkse studente deze thematiek. Een gesprek over zwart-wit denken, gemakzuchtige oordelen, de Israëlische politiek en de kronkelwegen van de liefde.

Het woord terreur wil hij niet in de mond nemen. Over wat hij ruim twintig jaar geleden als filosofie- en biologiestudent in Haifa wilde doen om de Israëlische politiek in een voor de Palestijnen humanere richting te duwen, praat Danniel omzichtig. In de jaren zeventig was hij een politiek-linkse radicaal, die toen hij op het punt stond om met een groepje gelijkgestemden in actie te komen het land verliet. "Ik moest beslissen of ik een politiek dier wilde worden. Mijn gevoel zei me dat ik dat niet moest doen, omdat de situatie in Israël toch niet zou veranderen." Het voornemen van radicale actie werd ingeruild voor Nederland, waar hij zich als politieke vluchteling meldde. "Een politieke vluchteling uit Israël vonden ze prachtig, totdat ik na zes minuten zei dat ik geen Palestijn was maar een jood. Een jood die uit Israël vlucht, dat ging het bevattingsvermogen van de ambtenaren te boven." Vergoeilijkend: "Ze hadden wel een beetje gelijk, want een politieke vluchteling in de strikte zin van het woord was ik niet."
Danniel vestigde zich in Amsterdam waar hij de Filmacademie doorliep. Spijt heeft hij nooit gehad van zijn beslissing om Israël te verlaten. "Ik heb gelijk gekregen: het is er alleen maar erger geworden. Er is kortgeleden een wet aangenomen die het toestaat om in ‘levensbedreigende situaties’ arrestanten te martelen. Als iemand wordt verdacht van het plaatsen van een bom, mag men alles doen om informatie uit hem te krijgen. Martelen is dus legaal geworden." Ooit zal Danniel een film over Israël maken, maar hij voelt zich er nog niet toe in staat. "In zo’n film moet je partij kiezen en dat vind ik moeilijk. Israël verschilt zo sterk van andere landen. Iedereen is er het slachtoffer van zijn privégeschiedenis en van het collectieve verleden van de twee volken die er wonen."

Koppig
Het valt niet mee om in Danniel nog de radicale activist te herkennen die hij ooit wilde worden. Gekleed in slobbertrui en corduroy-broek paart hij verlegenheid aan behoedzaamheid. Hij drukt zich genuanceerd uit. Geregeld vraagt hij of zijn woorden niet ’te zwaar’ klinken. En niet teveel politiek alsjeblieft. Het zijn de woorden van een man die erachter is gekomen dat de werkelijkheid ingewikkelder is dan hij vroeger dacht. In Haifa studeerde hij biologie omdat hij "de geheimen van het leven wilde begrijpen". Al snel was hij gedwongen zijn hooggestemde opvatting te herzien. "Na anderhalf jaar begreep ik dat dit doel onzinnig was. Het leven heeft zoveel aspecten, het is zo complex, dat is niet te bevatten. Heb je wel eens een plant goed bekeken? Nu geniet ik van die complexiteit." De biologiestudie werd afgebroken, evenals een filosofiestudie, die hem genas van zijn zoektocht naar de waarheid. "Ik leerde dat de waarheid niet bestaat. Zelfs natuurkundige wetten werken maar tot op zekere hoogte. Het vervelende is alleen dat je met die conclusie niet kunt leven. Om praktische redenen moet je met zogenaamde waarheden leven. Voor mij zijn ze echter niet meer dan gereedschap, waarmee ik het leven aankan."
Tien jaar geleden debuteerde Danniel zeer succesvol met de korte, innemende film Ei, waarin Johan Leysen als 35-jarige de wereld met de fantasie van een kind tegemoet treedt. De film opende het Filmfestival Rotterdam en werd geselecteerd voor het festival in Cannes. De wereld leek voor Danniel open te liggen, maar het liep anders. Het zou zeven jaar duren voordat hij met Mykosch zijn eerste lange speelfilm afleverde. Daarin gaat een documentairemaker op zoek naar de waarheid over een Hongaarse filmmaker. Wie Danniels opvattingen kent, weet dat hij die niet zal vinden. "De film laat zien dat de waarheid heel flexibel is. Dat geldt al helemaal als het gaat om het verleden. Ons geheugen is zo selectief, dat je daar niet op kunt rekenen." In de zeven jaren die vooraf gingen aan Mykosch maakte hij slechts de korte film Viaduc (1991) en het televisiedrama Tralievader (1995), waarin Leysen een overlevende van de holocaust speelt. De reden voor zijn geringe productie? "Ik was heel koppig na Ei. Ik eiste van alles en wilde geen concessies doen. Ik had het gevoel dat men wilde dat ik een Ei 2 zou maken, maar ik had een futuristisch verhaal in mijn hoofd, dat ik al op de Filmacademie had geschreven. Dat ging over een zieke maatschappij waarin je alleen nog veilig kunt vrijen met je broer of zus, want gemeenschap met anderen leidt tot een dodelijke ziekte. Nee, incest was niet het thema, wel speelde de reactie op aids een rol." De fondsen zagen er niets in, maar Danniel vindt het nog steeds een interessant script. "Ik heb het nog steeds niet weggegooid. Als ik ooit nog de kans krijg wil ik het zeker verfilmen."

Oudejaarsavond
Winter ’89 is Danniels tweede speelfilm. De film springt heen en weer tussen Nederland in 1989, en de jaren zeventig in een anonieme dictatuur, die sterk doet denken aan het communistische Tsjechoslowakije. Centraal staat een onmogelijke maar gepassioneerde liefde tussen de linkse studente Maria en de geheime-dienstinformant Karol, die als dagelijks werk heeft het afluisteren en martelen van politiek verdachte personen. Als de liefde onder druk van hun verschillende opvattingen bezwijkt, vlucht de vrouw met haar dochter naar Nederland. Als in 1989 een politieke omwenteling in zijn land plaatsvindt, vlucht de man eveneens naar Nederland, waar hij op oudejaarsavond redding zoekt bij zijn ex-vrouw. Hoe reageert zij?
Danniel deed het idee voor de film op toen hij een paar jaar geleden op oudejaarsavond een feestje gaf, waar een Roemeens echtpaar opdook, dat niet met elkaar sprak. "Er hing een vreemde sfeer rond hen, die mijn fantasie prikkelde. Ik verzon dat de man voor de Roemeense geheime dienst had gewerkt. Later hoorde ik dat het precies andersom was: die vrouw had met het regime gecollaboreerd en die man niet."
Winter ’89 is in de eerste plaats een liefdesverhaal, zegt Danniel. "Ik vind het interessant om te onderzoeken waarom mensen die extreem verschillend zijn verliefd op elkaar worden. Ik ben niet goed in psychologie, maar ik denk dat Maria op hem valt omdat hij eerlijk is. Hij doet verschrikkelijk werk, maar verbergt dat niet. Zij kan met hem leven door de feiten te verdringen. Ze vraagt niet naar zijn werk. Waarom hij op haar valt? Omdat ze het tegenovergestelde van hem is: hij is stijf en star, zij spontaan en los." Danniels overtuiging dat mensen ingewikkelde wezens zijn, waarover het vellen van een sluitend moreel oordeel moeilijk is, komt in Winter ’89 nadrukkelijk aan bod. "Mensen zijn nooit alleen maar zwart of wit. Karol heeft ook kwaliteiten die je kunt waarderen, zoals zijn liefde voor Maria en zijn dochter. Hij vindt het martelen van politiek verdachte mensen werk dat gewoon moet gebeuren. In zijn ogen zijn mensen met afwijkende meningen subversieve vijandelijke elementen, die de orde in gevaar brengen. Om dit gevaar te bezweren zijn alle middelen geoorloofd. Hij gelooft in wat hij doet, maar is geen sadist. Hij geniet niet van het martelen, maar ziet het als noodzakelijk kwaad."

Kleurig
Dat we het communistische Tsjechoslowakije in Winter ’89 menen te herkennen, is eigenlijk niet de bedoeling, want Danniel wilde een anonieme dictatuur opvoeren. "Ik wilde een totalitair land laten zien, dat voor mij net zo goed Chili onder Pinochet als een communistische dictatuur kan zijn. Sterker nog, de film kan zich tegenwoordig overal afspelen, want ook in veel zogenaamd beschaafde landen wordt gemarteld. Elk land heeft een klasse van militairen en een geheime dienst die de orde willen verdedigen, waarbij het voor hen eigenlijk niet uitmaakt onder wat voor soort regime zij werken. Na revoluties kunnen deze mensen meestal gewoon blijven zitten, omdat ook een nieuwe regering dit soort vakmensen nodig heeft."
Hoewel Danniel in Winter ’89 filosofische en morele kwesties aan de orde stelt, is de film geen loodzware kost. De maker is blij het te horen. "Bij mij gaan interviews vaak over zware conflicten, terwijl ik mijn films niet zwaar wil laten zijn." Bij Winter ’89 is hij daarin geslaagd. In tegenstelling tot wat gangbaar is spelen de sepia-getinte scènes in de dictatuur zich af in kleurig licht, terwijl de scènes in Nederland zich hullen in blauw, koud licht. Danniel: "De art direction wilde sombere en grijze kleuren voor de dictatuur, maar ik wilde juist lichte kleuren, omdat ik duidelijk wilde maken dat in een dictatuur jonge mensen, zoals Maria en haar medestudenten, ook heel veel plezier kunnen hebben."

Strot
Om de curieuze ramp die zich na de opnamen in Praag voltrok, kan Danniel inmiddels lachen. Alle opnames bleken onvertoonbaar uit het laboratorium te komen. De oorzaak was waarschijnlijk een niet goed functionerende camera. Hoewel de schadepost van een miljoen gulden voornamelijk door de verzekering werd gedekt, moesten alle scènes in Praag worden overgedaan, zodat een jaar na voltooiing van de opnamen Danniel weer in Praag stond. Een deel van de cast, waaronder de actrice die Maria had gespeeld, had inmiddels andere verplichtingen, zodat met veel nieuwe acteurs moest worden gewerkt. Lacherig: "Wie krijgt de kans om een film twee keer te maken?" Serieuzer: "Natuurlijk was het lastig, maar het had ook iets leuks. Door de mensen die voor de tweede keer meededen, werden we begroet met: ‘Hallo, zijn jullie erweer?’. Er werden sentimentele herinneringen opgehaald aan de eerste draaiperiode." Of de tweede versie verschilt van de eerste? "De eerste Maria was wat zuurder, de tweede wat pittiger." Opmerkelijk is dat de acteur die Karol speelt een perfecte look-alike is van Thom Hoffman. "Ja, ik heb meer mensen dat horen zeggen, maar het is mij nooit opgevallen. Fysiek verschillen zij enorm. De acteur die Karol speelt weegt meer dan honderd kilo en is één meter tweeënnegentig lang."
Of hij tevreden is over Winter ’89? De film heeft voor hem "de goede maat", zegt hij. "In mijn vroegere films had ik de neiging om zo subtiel te zijn, dat veel mensen de nuances niet meer zagen en het saai vonden. Met Winter ’89 heb ik voor mezelf een goed evenwicht gevonden. Wat ik wilde zeggen heb ik gezegd, zonder het op een grove manier mensen door de strot te duwen."

Jos van der Burg

Winter ’89 gaat op het Nederlands Film Festival in première en wordt half november uitgebracht.