WEERSPIEGELINGEN (OTRAZHENIIE V ZARKALE)

Een Russische kunstfilm staat voor het grote publiek gelijk aan een trage en saaie film, zonder duidelijk verhaal en met gekwelde personages die niet veel dialoog hebben. Ook Weerspiegelingen van de Russische cineaste Svetlana Proskoerina voldoet volledig aan dit oppervlakkige clichébeeld. De kleine schare liefhebbers laat zich echter vol overgave onderdompelen in de beeldenpracht en zinderende emotionaliteit van deze veelal tijdloze juweeltjes.

Tijdens het laatste Filmfestival Berlijn beleefde de nieuwe film van Alexander Sokoerov, getiteld Moeder en zoon, zijn wereldpremière. Sokoerov, die geldt als een van de leermeesters van Proskoerina, schokte het publiek door de film te laten eindigen met twee minuten zwart beeld, voorafgaand aan de aftiteling. Hij verklaarde in een interview dat hij hiermee wil bereiken dat toeschouwers iets langer over de betekenis van de film gaan nadenken. Een door hem bewust ingebouwd meditatief moment dus, speciaal bedoeld voor het rusteloze moderne publiek dat zich het liefst laat overladen met korte en inhoudsloze indrukken en diepere en verderdragende gedachten en emoties liever ontloopt.
In Weerspiegelingen vermijdt Svetlana Proskoerina weliswaar dit soort extreme ingrepen, maar de film verraadt op sommige punten toch duidelijk de invloed van haar leermeester. Beide laten zich bijvoorbeeld meer inspireren door de schilderkunst dan door de literatuur, waardoor bijna ieder beeld zijn eigen aantrekkingskracht heeft. Het zijn ook niet de dialogen, maar vooral de kleine nuances in de gezichtsuitdrukkingen van de acteurs die ons iets vertellen over hun motieven en frustaties. Ook de subtiel uitgewerkte onderlinge confrontaties tussen de personages zijn van een grote zeggingskracht en spreken voor zichzelf.

Identiteitscrisis
Terwijl hij in zijn carrière als acteur de top heeft bereikt, bevindt het persoonlijke leven van Viktor — een rol van Prokoerina’s echtgenoot Viktor Proskoerin — zich in een diep dal. Aan de hand van zijn relaties met verschillende vrouwen wordt deze identiteitscrisis genadeloos blootgelegd. Zo gaat hij aan het begin van de film met een jonge bewonderaarster mee naar huis en bedrijft hij met haar de liefde. Omdat de moeder van het meisje aan de deur van de slaapkamer staat te luisteren, wordt de leegheid en absurditeit van dit contact scherp voelbaar. Wanneer Viktor na deze escapade thuiskomt reageert zijn vrouw nauwelijks op zijn begroeting. Beide weten dat het huwelijk is vastgelopen, maar de kracht van de gewoonte om bij elkaar te blijven is groter dan de behoefte aan en de durf tot veranderingen.
Zijn onbeantwoorde liefde voor een kunstenares is de derde ‘weerspiegeling’ van Viktors gemoedstoestand. Zij wijst hem niet alleen af omdat ze twijfelt aan de oprechtheid van zijn gevoelens, maar ook door haar eigen angst voor het leven. Op en neer golvend tussen de liefdes van deze drie vrouwen zakt Viktor eigenlijk steeds verder weg in de poel van zijn eigen onvermogen en twijfels. Met het openslaan van twee grote ramen aan het einde van de film en het licht dat daardoor naar buiten schijnt, geeft Proskoerina echter toch nog de suggestie van een open einde.

Diffuse contouren
Zonder dat de coherentie verloren gaat is Weerspiegelingen toch vooral een film die uit afgeronde en vrijwel op zichzelf staande scènes is opgebouwd. Een prachtig voorbeeld hiervan is de ontmoeting in het restaurant waar Viktor in het gezelschap van zijn jeugdige vriend, per toeval zijn eigen vrouw met een vriend/minnaar ontmoet. De beide vrouwen tarten hun begeleiders omdat ze hen, in deze pijnlijke situatie, niet meer ten dans durven te vragen. Als tegenreactie vraagt Viktor daarentegen een bejaarde dame ten dans. Het is, in de uitzichtloze situatie waarin hij zich bevindt, weliswaar een zwak teken van verzet, maar het versterkt in feite alleen maar zijn eigen hulpeloosheid. "Waarom heeft u mij ten dans gevraagd?", vraagt de oudere vrouw. "Niet ik, maar de muziek, heeft daarom gevraagd", antwoord Viktor. Het gevoel dat hij zijn eigen leven niet meer in de hand heeft komt in dat antwoord op ontnuchterende wijze tot uitdrukking.
Met de talloze opnames van letterlijke weerspiegelingen van gezichten en gestaltes in de ramen van auto’s en gebouwen heeft Proskoerina het isolement van Viktor filmisch vastgelegd. Het zijn met opzet niet de harde en realistische beelden van spiegels, maar de vage en diffuse contouren van beelden in het glas. Er wordt naar elkaar gekeken en geloerd, zonder dat men zich er altijd van bewust is of de behoefte heeft om een blik te beantwoorden. Zoals vaker in dit soort Russische films is niet het verhalende element, maar de psychologische ontrafeling van de personages de drijvende kracht. Wie het geduld en de rust kan opbrengen om zich door de beelden te laten verleiden tot een introspectieve afdaling, loopt nog uren na afloop te mijmeren.

François Stienen