WATER EN VUUR

Na vijf jaar research in Nederlandse, Russische en Oostduitse archieven heeft Joost Seelen de avondvullende documentaire Water en vuur over ‘een roerige levensgeschiedenis rond Marinus van der Lubbe’ voltooid. De 24-jarige Nederlandse metselaar en communist vond in 1934 de dood onder het schavot, nadat hij een jaar eerder onder raadselachtige omstandigheden in de brandende Rijksdag in zijn kraag was gegrepen, met een brandende fakkel in zijn hand.

Een zekere preoccupatie met roerige geschiedenissen waarin opstandige jongens en meisjes hoofdrollen vertolken heeft Joost Seelen zeker — denk aan Jammerdal waarin een jongen tot zeventien keer toe een afgraafmachinerie in de fik steekt als protest tegen afgravingen voor een snelweg; of De stad was van ons waarin een beeld wordt geschetst van de Amsterdamse kraakbeweging in de jaren zeventig en tachtig.
Seelen: "Wat mij fascineert is de wisselwerking tussen individu en maatschappij en de maatschappelijke veranderingen die zo’n individu teweeg kan brengen. Marinus van der Lubbe is daar natuurlijk een prachtig voorbeeld van: een 24-jarige metselaar die de wereldgeschiedenis heeft veranderd. Een jongen die in zijn eentje verantwoordelijk werd gesteld voor de Rijksdagbrand die de nazi’s definitief in het zadel hielp. Honderden boeken zijn er over deze mysterieuze figuur geschreven. Maar tot mijn grote verbijstering bleken Nederlandse historici nooit serieus met de man bezig te zijn geweest. Dat is echt ongelooflijk. En toen ook nog bleek dat er behalve de eindexamenfilm Waarde kameraad! van Ruud de Heus uit 1967 nog nooit een Nederlandse film over de man was gemaakt, was dat des te meer reden om me in de persoon Van der Lubbe te gaan verdiepen en in die zin een verloren stukje Nederlandse geschiedenis op te rakelen."
Dat er binnenkort een herdruk verschijnt van de biografie van Martin Schouten die mede gebaseerd is op Seelens research en dat zijn hele archief binnenkort te raadplegen is bij het IISG, het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis, meldt hij niet zonder enige trots.

Mysterie
Met nadruk wijst Seelen er echter ook op dat het nooit zijn bedoeling is geweest om met Water en vuur een soort documentaire equivalent te maken van een film als JFK waarin Oliver Stone de waarheid wel even boven tafel haalt. Interviews, speelfilmfragmenten, authentieke geluidsopnamen van het Rijksdagproces, locatie-opnamen in de Oekraïne en dagboekaantekeningen van Van der Lubbe, voorgedragen door Fedja van Huêt, wisselen elkaar in hoog tempo af, waardoor Water en vuur de feitelijke reconstructie van een leven combineert met een lofzang op het mysterie.
Seelen: "Als de mens geen mysterie meer is, dan is de lol er gauw vanaf. Het is de clou van de film dat fictie en werkelijkheid door elkaar heen lopen. Het is een stijlmiddel waar ik bewust mee wilde werken. Een geinterviewde herinnert zich bijvoorbeeld dat Van der Lubbe in een lantaarnpaal klom om het volk toe te spreken en vervolgens laat ik een fragment zien uit De moeder van Pudovkin waarin een jongen in een lantaarnpaal klimt. Ook zie je in de film hoe Van der Lubbe als pasgeborene aan de borst van zijn moeder wordt gelegd. Dat is natuurlijk complete bullshit. In werkelijkheid is het een voorlichtingsfilmpje over zuigelingenzorg uit 1930. Daarmee gaat de film voor een deel ook over de kracht van beelden, hoe je daarmee kunt spelen en manipuleren. Water en vuur gaat niet alleen over Van der Lubbe, maar ook over manipulatie, propaganda en filmmaken. Dat is het centrale thema van de film, dat je je als toeschouwer laat meeslepen door het drama, maar dat je tegelijkertijd beseft dat er een spel met je wordt gespeeld.
De mensen die ik interview spreken elkaar ook continu tegen. Daarmee stelt de film de vraag in hoeverre herinneringen betrouwbaar zijn. De film zegt in feite meer over het wereldbeeld van die mensen dan over Van der Lubbe zelf."

Brommertje
Dat Seelen behalve een fascinatie voor de persoon Van der Lubbe — in zijn ogen een uitermate tragische figuur — vooral ook gefascineerd is door de manier waarop Van der Lubbe in de herinnering van mensen voortleeft, blijkt niet alleen uit de film, maar ook uit de vele anekdotes die hij tijdens het interview opdist, stuk voor stuk smakelijke verhalen die tot zijn spijt niet allemaal in de documentaire verwerkt konden worden.
Seelen: "De Oostduitse film Der Teufelskreis uit 1956 over het nazicomplot rond de Rijksdagbrand is bijvoorbeeld nooit officieel uitgebracht in Nederland. Als kind van communistische ouders bleek iemand de film echter wel gezien te hebben. Zo kwam er iemand van de Communistische Partij op een brommertje voorrijden om de film in de huiskamers van Amsterdamse communisten te vertonen. Geweldig, je ziet het al voor je, zo’n manneke op een brommer met die film onder zijn arm en die partijgenoten die dan samen naar die film zitten te kijken en dan eensgezind zeggen: zie je nu wel, die Van der Lubbe… we hebben het altijd al gezegd."

Belinda van de Graaf