VIRGINA

Het programma van het laatste Filmfestival Rotterdam bevatte ook een paar Servische films. "Gefundenes fressen" voor schandaaljagers. Doorbrak Rotterdam de in 1992 tegen Servië ingestelde culturele boycot niet? Het antwoord op de vraag bleef in de diplomatieke mist hangen, dus werden de films vertoond. Gelukkig maar, anders was Virgina aan onze ogen voorbijgegaan: een uitgebalanceerde film die de wrede, onmenselijke gevolgen toont van starre, traditionele opvattingen.

De eerste beelden in Virgina zetten de toon: we zien een uitgedroogd, rotsig landschap, dat zindert in de zon. Een bezwete man wordt omhuld door stofwolken en neemt een paar slokken uit zijn veldfles. Wordt dit een leuke western? De volgende pijnlijke scène straft die gedachte af: in een boerenhut valt een zwangere vrouw op haar knieën en smeekt om regen en een zoon. Even later baart ze in haar eentje — haar stugge, zwijgzame man loopt buiten rond — een kind. Als ze haar pasgeborene bekijkt, barst ze in huilen uit. Waarna de man binnenkomt en emotieloos vraagt: "Weer een meisje?" (Het gezin telt al twee dochters) Als de vrouw bevestigend huilt, pakt hij een geweer, grist het kind uit de armen van de moeder en beent naar buiten.

Geslachtsverandering
Servië kende in de vorige eeuw een extreem patriarchale cultuur. "De vrouw is een zak om kinderen te dragen", heette het. Meisjes waren ballast voor het gezin, jongens betekenden werkkracht. Gezinnen zonder mannelijke stamhouder waren gedoemd uit te sterven, in deze cultuur een vernederende, ondragelijke gedachte. Dergelijke gezinnen verkeerden op de laatste trede van de dorpshiërarchie. De sociale dwang om een zoon voort te brengen, verleidde sommige ouders om hun pasgeboren dochter als zoon op te laten groeien. Natuurlijk moest dit geheim blijven voor de dorpsgenoten.
Virgina analyseert de psychologische gevolgen van de geheime geslachtsverandering die in de vorige eeuw op het Servische platteland plaatsvond. In plaats van de baby dood te schieten, bedenkt de man zich en besluit dat de pasgeborene een jongetje zal zijn. Pas als de vrouw een zoon zal baren, zal het kind zich volgens zijn biologische aanleg mogen ontwikkelen.
Srdjan Karanovic slaagt er uitstekend in te laten zien wat deze beslissing voor het gezin betekent. De zwaarste rol rust natuurlijk op de schouders van het opgroeiende meisje, Stephan genoemd: het is haar taak de leugen geloofwaardig te houden. Marta Keler speelt deze rol subtiel, apathie en rebellie wisselen elkaar af. De Felix die zij in 1991 ontving voor haar prestatie is terecht.
Vooral als de puberteit aanbreekt, staat Stephan voor een onmenselijke krachtproef: een strak getrokken doek moet de groei van haar borsten tegengaan, een stiekeme ontmoeting met leeftijdsgenoten wordt door haar vader afgestraft met opsluiting. De gezinscontacten met de buitenwereld worden tot een minimum beperkt, want overal schuilt gevaar. Als onverwachts familie op bezoek komt, raakt het gezin bijna in paniek. "Je bent zo mooi als een meisje", merkt een oom in de nerveuze sfeer op tegen Stephan, die dichtklapt en geen woord weet uit te brengen.

Uitstoting
De dramatische tegenpool van Stephan is de vader. Een bruut, jawel, iemand die tegen zijn vrouw scheldt dat ze geen jongens, maar uitsluitend ongeluk kan baren, hoeft niet te rekenen op sympathie van de toeschouwer. Toch is deze man in de visie van Karanovic eveneens slachtoffer. De radeloze ziel zet alle middelen in om de positie van zijn gezin in de traditionele dorpsgemeenschap overeind te houden. Het belang van de individuele gezinsleden is daaraan ondergeschikt. Niet onbegrijpelijk, want uitstoting betekent in deze primitieve gemeenschap honger. Zonder steun van anderen valt niet te overleven.
En de moeder? Zij is het meest treurige personage. Is Stephan nog jong en in hoopvolle afwachting van een betere toekomst, bij de moeder ebt de levenkracht langzaam weg. "Je kunt beter man zijn, want de hele wereld is gemaakt voor mannen", merkt zij moegestreden op tegen haar dochter. Om Stephan te bevrijden van het wrede rollenspel laat zij zich niettemin nog een keer zwanger maken. Met wanhopig optimisme ("Ik voel een gewicht aan de linkerkant van mijn buik, dus het is een jongen") klampt ze zich vast aan wat de redding voor Stephan en de rest van het gezin moet zijn.

Virgina is een fraai ingetogen en uitgebalanceerde film die een wrede traditie niet toont in een voor de hand liggend zwart-wit beeld, maar recht doet aan de complexiteit van ingesleten, diepgewortelde waarden en normen. Als er al een schuldige is, dan zoekt Karanovic die in het onherbergzame, dorre, onvruchtbare landschap, dat de inwoners uitermate kwetsbaar maakt. Iedere onverwachte klimaatwisseling leidt tot honger. Regelmatig zoomt de camera in op de uitgedroogde aardbodem. In zo’n weerbarstige natuurlijke omgeving wordt de liefde zwaar op de proef gesteld. Kunnen mensen nog van elkaar houden als zij gedwongen zijn boomschors te eten?
Virgina toont onbedoeld ook de waanzin van culturele boycots aan. Gebrek aan uitwisseling van ideeën is een uitstekend middel om starre tradities in stand te houden. Hoe meer Servische films in Nederland hoe beter!

Jos van der Burg