VACAS

"Dit verbazingwekkende debuut is duidelijk het werk van een geboren filmmaker", schreef een criticus van The New York Times naar aanleiding van Vacas. Soortgelijke kritieken en festivalonderscheidingen volgden. La ardilla roja, zijn tweede film, beleefde dit jaar op het festival van Cannes zijn internationale première. Ditmaal was de kritiek minder unaniem, maar over één ding was men het opnieuw eens: Julio Medem is een eigenzinnig natuurtalent. Een kennismaking met een Spaanse nieuwkomer die binnenkort met beide films in Nederland zijn opwachting maakt.

Het is wellicht nog te vroeg om van een revival in de huidige Spaanse cinema te spreken. Maar opvallend is in ieder geval wel dat een aantal Spaanse (co-)produkties in 1992 op de prestigieuze internationale festivals van Berlijn, Cannes en Venetië weer in de prijzen vielen. En ook dit jaar was de Spaanse film in Cannes goed vertegenwoordigd met werk van oudgedienden als Pilar Miro en Mario Camus. Binnen afzienbare tijd zullen deze films in de Nederlandse bioscoop of in VPRO’s Cinema Primeur te zien zijn. Als aanvulling hierop worden komend jaar tevens nieuwe films verwacht van Pedro Almodóvar, Victor Erice en Bigas Luna. Was een Spaanse film op het Nederlandse doek in de jaren tachtig toch vooral een curiositeit, de komende jaren zal dat waarschijnlijk anders zijn. Iemand die daar ongetwijfeld zijn bijdrage aan zal leveren is Julio Medem.

Boerenfamilies
Julio Medem (35) is afkomstig uit San Sebastian in Spaans Baskenland. Op zijn achttiende begon hij zijn filmloopbaan met het maken van een aantal korte Super-8 filmpjes. Een activiteit die hij wist te combineren met een studie medicijnen en chirurgie en zijn werk als filmcriticus voor een Baskisch dagblad en een aantal Spaanse filmbladen. "Critici lezen en schrijven met het hoofd — film werkt meestal met het hart", zo zei hij in een recent interview, terugblikkend op dit werk. In 1985, het jaar waarin hij zijn studie afrondde, realiseerde hij zijn eerste korte film op 35 mm: Patas en la cabeza (Poten in het hoofd). Inmiddels had een geplande toekomst als psychiater het afgelegd tegen zijn cinefilie. Nadat hij nog een aantal korte en middellange 35 mm-films had gemaakt, als regie-assistent en cutter aan diverse produkties had meegewerkt, volgde in 1992 zijn lange speelfilmdebuut: Vacas (Koeien).
Aan de hand van drie generaties wordt in Vacas het verhaal verteld van een vete tussen twee Baskische boerenfamilies. Een vete die, behalve op het oorlogsveld en in de liefde, zijn beslag krijgt in een populaire, van oorsprong traditionele Baskische sport: aizkolari. Bij wedstrijden van deze adembenemende behendigheidssport — waarvan in Vacas sterke staaltjes te zien zijn — gaat het er om zo snel mogelijk een stel korte boomstammen door te hakken. De behendigheid vraagt dat de deelnemers — eveneens aizkolari geheten — dit staande op de boomstammen doen en de bijl in moordend tempo tussen hun voeten in het hout slaan. Het Baskische boerenleven, de folklore en de natuur spelen een belangrijke rol in Vacas. Maar om hiermee te appelleren aan het exotisme bij de toeschouwer, zo heeft Medem hierover opgemerkt, is nooit zijn uitgangspunt geweest. "Uit het Baskische platteland heb ik alleen die elementen genomen die mij fascineren en inspireren, om het drama te versterken. Maar ik behandel ze met afstand, bijna vanuit een stedelijk perspectief."
De geschiedenis van de familievete bestrijkt een viertal episodes. Na een proloog in 1875, tijdens de tweede Carlistische oorlog, krijgt het verhaal een vervolg in 1905 en 1915 en eindigt het tenslotte tijdens de Spaanse burgeroorlog. Voor deze historische setting geldt in feite, zo vertelde Medem tijdens een gesprek in Cannes dit jaar, hetzelfde als voor het Baskische decor. Het heeft de schijn tegen. "Ik was niet geïnteresseerd in de historische verhalen op zichzelf. Wat er vandaag de dag gaande is met de ETA heeft zich al eerder afgespeeld tijdens de Carlistische oorlogen en de Burgeroorlog. De geschiedenis herhaalt zich, dát wilde ik laten zien."

Geheugenverlies
Vacas werd bekroond op de festivals van Montréal en Tokio en Medem mocht in eigen land het Spaanse equivalent van het Gouden Kalf, de Goya, voor het beste debuut in ontvangst nemen. Deze ontvangst ervaarde Medem niet als onverdeeld plezierig. "Ik was bezig met de montage van La ardilla roja toen de buitenlandse recensies over Vacas werden gepubliceerd. Ik dacht dat Vacas sommige mensen zou interesseren — in ieder geval mijn moeder — maar plotseling stond ik onder druk om nog beter te worden." Of het aan deze druk gelegen heeft of niet, feit is wel dat La ardilla roja, de opvolger van Vacas, minder goed ontvangen werd. Wat veel critici verbaasde was dat tussen beide films nauwelijks enige verwantschap lijkt te bestaan. Volgens Medem zelf was dit ook de bedoeling. "Ik wilde iets heel anders doen en daar van leren."
La ardilla roja (De rode eekhoorn) speelt zich af in het hedendaagse Spanje. Sofia krijgt een ernstig motorongeluk. De macho-achtige Jota, een voormalige zanger van een rockband, is toevallig getuige. Hij brengt haar naar het ziekenhuis, waar wordt geconstateerd dat zij aan geheugenverlies lijdt. Nadat Jota haar heeft doen geloven dat hij haar vriend is en haar een nieuwe naam heeft gegeven, reizen zij samen af naar de camping ‘La ardilla roja’. Daar aangekomen pakt de leugen van Jota niet alleen anders uit dan hij had gedacht, maar wordt gaandeweg ook duidelijk dat Sofia Jota’s spel rond de valse identiteit meespeelt.
Een belangrijk thema in de film is het machismo. Medem: "De leugen van Jota is de sleutel waarmee ik het machismo probeer bloot te leggen. Maar uiteindelijk is het machismo voor mij een metafoor van de bezitsdrang van mannen in het algemeen." Dat dit thema eveneens terugkeert in andere, recent gemaakte Spaanse films berust volgens hem op toeval. En uiteindelijk beschouwt hij het machismo ook als een cliché: "Ik denk dat machismo bij ons een nationaal probleem is, maar Spanje heeft op dit moment andere, belangrijkere problemen. En kijk in andere landen, daar leeft het ook."

Psycho-analyse
"Medems films zijn bizar, maar ze zijn ook heel serieus, en die combinatie is zeldzaam" schreef een criticus van The Guardian. Op zich doet hij Medem hiermee geen onrecht, maar zou deze typering ook niet kunnen slaan op het werk van Cronenberg of Fellini? Als iets duidelijk wordt uit de buitenlandse kritieken is het dat men moeite heeft om Medems films én zijn persoon te plaatsen. Verwijzingen naar uiteenlopende filmmakers als Buñuel, Hitchcock, Godard en Lynch; etiketten als ‘een sprookje’ en ‘een horrorfilm vol passie’ (voor Vacas) en ‘een anti-macho-parabel’, ‘een mysterie-komedie’ of ‘een psycho-thriller’ (voor La ardilla roja) spreken voor zich.
Toch zijn er in beide films wel constanten aan te wijzen. De voornaamste is misschien wel de vermenging van werkelijkheid en fantasie. Het is een element dat in verschillende kritieken al is aangeduid met magisch-realisme. Medem zelf heeft in dit verband opgemerkt: "Als je me ergens op zou moeten vastpinnen, zou ik zeggen dat ik een regisseur ben van atmosferen en stemmingen." Zijn statements over het vak zelf verklaren waarom. "Ik gebruik het tonen van emoties om ideeën te suggereren. Gevoelens hebben een groot vermogen tot filmische communicatie, en…ze roepen ideeën op." Of, zoals Medem het zelf verwoordt: "Mijn films beginnen altijd met een beeld in m’n hoofd. In die zin is filmmaken voor mij een vorm van psycho-analyse waarbij ik beelden uit het onderbewuste voor mezelf uitwerk."
Een andere, meer eigentijdse constante bij Medem is zijn onrustige, gejaagde stijl van filmen. Hij hanteert een gevarieerd, filmisch repertoire: slow-motion, fast-motion, een voortdurende wisseling in het point-of-view vanuit vele verschillende camerahoeken, special effects en een montage die veelal overkomt als een vlijmscherp scheermes. Als toeschouwer verkeer je bij zijn films dan ook voortdurend in spanning en wordt je nogal eens op het verkeerde been gezet. Waar die voorkeur voor suspense precies vandaan komt, weet Medem zelf niet precies. "Spanning is voor mij een interessante sfeer. Ik hou ervan om de personages te onderwerpen aan een zekere spanning. Om te zien waar hun grenzen liggen."
Vanwege het magisch-realisme en de daarmee verbonden symboliek is de verleiding er om Medem onder te brengen in het rijtje Buñuel, Saura, Erice. Temeer daar hij zelf ook heeft gezegd dat hij zich wel verwant voelt met deze landgenoten. Maar behalve dat Medem door zijn filmstijl niet toekomt aan het surrealisme van Buñuel of de verstilde lyriek van Saura en Erice, is volgens hemzelf de symboliek ook niet meer dezelfde: "Mijn gebruik van metaforen volgt in Vacas uit de waanzin die in het verhaal zit. De enige referentie die hierin zit is die naar de huidige Spaanse cinema."

Harde noot
In eigen land wordt Medem ook wel gerekend tot een groep jonge talentvolle Baskische filmmakers waarvan Alex de la Iglesias (Acción mutante) de bekendste is. Een groep die door sommige critici al is bestempeld tot Spaanse Nouvelle Vague. Medem is daar niet gelukkig mee. Volgens hem maakt hij niet echt deel uit van deze groep en missen zij ook een gemeenschappelijk, ideologisch manifest om voor een nieuwe golf door te gaan. "Als deze nieuwe Spaanse regisseurs al iets gemeenschappelijk hebben, is het hun streven naar communicatie, in montage en cameravoering."
Julio Medem is voor critici een harde noot om te kraken. Hun enige, echte houvast is zijn eclecticisme. Een eigenschap die ook tot uiting komt in zijn persoonlijke favorieten. "Ik hou heel erg van de Japanse cinema, regisseurs als Mizoguchi en Ozu. Verder bewonder ik het werk van Michalkov, Tarkovski, Jarmusch, Wenders en David Lynch". Hij is ook niet van plan om het de critici in de toekomst makkelijker te maken. Als La ardilla roja op het Film Festival Rotterdam zal worden vertoond, is Medem druk bezig met het afronden van zijn derde speelfilm. "Something completely different, you will be surpised!"

Wouter Groen