TRÊS IRMÃOS

Wie haar door de drukte van het Rotterdamse filmfestival ziet schuifelen, verwacht een verlegen en onzekere jonge vrouw. Maar het zou een grote fout zijn om af te gaan op het meisjesachtige uiterlijk van de Portugese filmmaakster Teresa Villaverde (29). “I don’t give a damn about shots”, verklaarde ze in 1991 over haar debuutfilm A idade maior. “Je moet nadenken over wát je aan het filmen bent. En als je eenmaal filmt, moet er maar één manier zijn waarop dat kan.” Met deze instelling heeft Villaverde al twee speelfilms gemaakt die zeer duidelijk haar eigen stempel dragen.

Voor haar opleiding koos ze de filmacademie in Praag. Ze speelde kleine bijrolletjes in films van João Monteiro en werkte als montage-assistent voor minder bekende Portugese regisseurs. Naar aanleiding van een programma met nieuwe Portugese films in 1991 werden Villaverde, Pedro Costa, Vitor Conçalves, Ana Luísa Guimarães en Joaquim Pinto gepresenteerd als de derde generatie van Portugese filmmakers. De groep protesteerde destijds hevig tegen deze omschrijving: “Wij zijn totaal verschillende mensen die alles op een totaal verschillende manier doen”. Dit ondanks het feit dat ze al jaren in verschillende functies aan elkaars film meewerken.
Vier jaar later herhaalt Villaverde die uitspraak van collega Guimarães: “We waren nooit een groep. Nooit. Sommige Portugese filmmakers gaan met elkaar om, maar we hebben nooit een eenheid gevormd.” Het feit dat Villaverde de enige filmmaker is van die zogenaamde generatie van wie we in Nederland recent werk te zien krijgen, bewijst wellicht dat we hier niet te maken hebben met de gebruikelijke weigering van een kunstenaar die liever niet in een hokje wordt ingedeeld.

Wegcijferen
Balanceren op de rand van de afgrond. Zo omschrijft Teresa Villaverde de totstandkoming van haar laatste film. Dat ze niet in het diepe is gestort, heeft ze volgens eigen zeggen te danken aan de bekende Portugese actrice en haar goede vriendin Maria de Medeiros, die met haar karakteristieke ronde gezicht en sprekende ogen al menig regisseur, van Chantal Akerman tot Quentin Tarantino, heeft weten te bekoren. Het zijn dezelfde ogen die Três irmãos voor de afgrond hebben behoed. De actrice speelt de twintigjarige Maria die zichzelf zozeer wegcijfert dat er niets meer van haar overblijft. Ze doorstaat zwijgend het ene trauma na het andere. Soms zoekt ze ze bewust op om zichzelf te straffen. Als een plaat die blijft steken, herhaalt ze tegen iedereen dat het wel goed met haar gaat. De vicieuze cirkel van afhankelijkheid is gesloten. Totdat de bom barst.
Villaverde: “Doordat het personage van Maria de Medeiros zo’n binnenvetter is, bestond het risico dat het publiek haar emoties niet zou oppikken en daardoor niet met haar mee zou kunnen leven. Zo’n personage is als de rand van een afgrond waar je heel makkelijk vanaf kunt vallen. Ik heb Maria vanaf de eerste zin in mijn scenario al in gedachten gehad omdat ik haar voor honderd procent vertrouw. Hoewel haar personage net doet alsof, is ze niet leeg. Ze zou juist dolgraag leeg willen zijn, want dan zou ze niets hoeven te voelen. Maria kan die innerlijke strijd laten zien met haar ogen. Het is veel makkelijker om risico’s te nemen wanneer je al weet met welke acteurs je gaat werken.”
Três irmãos is dus een showcase voor Maria de Medeiros, die in deze film de kans krijgt om zichzelf in een moeilijke hoofdrol te bewijzen. Voor die prestatie werd ze door het filmfestival van Venetië vorig jaar beloond met de prijs voor beste actrice. Een ander element dat het loodzware thema van de film van de grond krijgt is de intense manier waarop Villaverde de stad Lissabon filmt. Dat de camera verliefd op de stad is, zoals ik suggereer, spreekt ze fel tegen. “Ik wil juist laten zien dat Lissabon een gevangenis kan zijn. Misschien lijkt het wel alsof de camera verliefd is op Lissabon omdat het een mooie stad is. Het is heel moeilijk om Lissabon op een lelijke manier te filmen. Maar de stad is de tegenstander van de personages: ze kunnen niet ontsnappen. Ze zijn omgeven door lucht, water, herrie en muren. Dat claustrofobische gevoel geldt ook voor mezelf en veel mensen om me heen, het is typisch voor Lissabon.”

Taboe
A idade maior, Villaverde’s vorige film, gaat over een jong plattelandsgezin dat door de Portugese onafhankelijkheidsoorlog in Afrika uit elkaar wordt gescheurd. De film wordt verteld vanuit het gezichtspunt van het zoontje. Hij begrijpt maar niet waarom zijn ouders niet meer gelukkig kunnen zijn, net als vroeger. Vader probeert nog uit te leggen dat hij is meegesleurd door de oorlogsmachine en dat hij heeft geplunderd, verwoest en verkracht. Daardoor kan hij niet meer lief doen. In Três irmãos toont Villaverde een al even dysfunctioneel gezin. Dit keer laat zij echter in het midden waarom de personages hun vermogen tot liefhebben hebben verloren. Maria heeft liefde genoeg voor het hele gezin, maar dat krijgt daarvoor bitter weinig terug.
Teresa Villaverde ziet de familieperikelen in haar film in een groter verband. Maria’s blinde, alcoholistische vader, haar moeder zonder ruggegraat en haar half criminele broers vormen een microcosmos die de staat van de wereld anno 1995 weerspiegelt. “In de jaren tachtig waren gevoelens bijna taboe. Carrière maken was veel belangrijker dan liefde of verliefdheid, laat staan dat je er met elkaar over praatte. Mensen zien elkaar nog steeds als concurrentie. Dat is niet bepaald een gezonde basis voor onderling contact. Het lijkt wel alsof die gevoelens van eenzaamheid zijn gaan overheersen de laatste tijd. Daarom ben ik ook niet verbaasd over de grote hoeveelheid films die zich bezighouden met communicatie en het gebrek daaraan. Er is niets mis met elkaar nodig hebben, zeker in deze verwarrende tijden. De wereld stevent in hoog tempo af op een punt dat voor iedereen nog volkomen onbekend is. Zelfs mensen die de wereldpolitiek niet volgen voelen dat er iets aan de hand is. Het begon met het instorten van de communistische systemen, waardoor de wereld een ander gezicht kreeg. Er worden nu oorlogen gevochten in gebieden waarvan je het nooit had verwacht.”

Kinderlijke onschuld
Três irmãos wordt regelmatig onderbroken door kinderstemmen. Aan het begin van de film spreekt een jongetje: “Ik wil alleen dat je naar mijn verhaal luistert. Kleine mannetjes spelen op de maan en als je me niet gelooft ben je stom.” Meisje: “Ik geloof alles wat je zegt, lieve broer. Jij bent groot en ik geloof alles wat je zegt.” Van wie zijn die stemmen? Uit het verleden van Maria en haar broers? Villaverde heeft geen flauw idee, net zomin als ze weet waarom er steeds terugkerende shots van tramrails in haar film voorkomen. “Die dialoog was het eerste wat ik schreef. Ik wist niet eens of het wel een film zou worden. Langzamerhand begonnen verschillende personages zich af te tekenen in mijn hoofd. Ik heb deze film opgebouwd als een gedicht. Daarbij heb ik geen systematische aanpak gebruikt. Een heleboel kwam gewoon vanuit mijn innerlijk. En dat kan ik niet uitleggen. Achteraf gezien valt alles op zijn plaats.”
Villaverde’s nieuwe project is een documentaire waarin ze Portugese kinderen gaat interviewen om erachter te komen hoe zij de wereld zien. Hoewel ze het niet graag toegeeft (“ik wil niet mijn hele leven films over families maken”) lijkt ze geobsedeerd door kinderlijke onschuld die verloren gaat in het gezinsverband, die onvermijdelijke wereld van volwassenen. “De kinderstemmen in Três irmãos geven je het gevoel dat je iets mist, dat je iets verloren hebt. Het probleem van deze personages — en eigenlijk van veel mensen in het algemeen — is dat ze zich ondanks hun volwassen leeftijd helemaal niet lekker in hun vel voelen. Op een bepaalde manier voel je je alsof iets in je leven op het punt staat te verdwijnen, terwijl je daar nog helemaal niet klaar voor bent. Of dat je iets mist.”

Improviseren
Hoewel ze als vakvrouw precies weet wat ze wil, volgt Villaverde niet zelden haar instinct. Een ongeplande casting trip naar Rusland leverde de acteur Evgenij Sidhin op, die de oudste broer speelt. De rest van de cast is ook internationaal getint: Spaans (Laura del Sol), Italiaans (Olimpia Carlisi) en Frans (Mireille Perrier). Op het laatste moment besloot Villaverde de stem van Perrier zelf in het Portugees na te synchroniseren. Zelfs het einde van de film was niet veilig voor Villaverde’s poëtische, improviserende benadering. De huidige afloop heeft ze pas achteraf gefilmd. Deze werkwijze leidt soms tot onverwachte wendingen, maar volgens Villaverde hoort dat bij de risico’s van het vak. “Iedere filmmaker moet kunnen improviseren, want je weet toch nooit precies wat er gaat gebeuren. Dat betekent overigens niet dat ik veel afwijk van het scenario. Tijdens het draaien dacht ik soms dat ik een compleet ander weg was ingeslagen, maar bij het monteren bleek ik redelijk dicht bij mijn oorspronkelijke idee te zijn gebleven. Toch schrok ik behoorlijk toen de film helemaal klaar was. Ik dacht namelijk dat de personages van Três irmãos en hun gevoelens heel ver van me afstonden, maar de film heeft veel meer met mezelf te maken had dan me lief is. Niet de details, maar wel het onderliggende thema van de behoefte aan liefde, de behoefte aan verwantschap. En ook dat gevoel dat je op het punt staat de wereld te verliezen zoals je die als kind zag.”

Thessa Mooij