Three Films by Mai Zetterling

Mai Zetterling werd gedurende haar carrière bestempeld als feministisch filmmaker. Drie van haar films uit de jaren zestig, door Criterion uitgebracht in een blu-raybox, tonen een maker wier filosofie niet zo eenduidig is samen te vatten.

In 411 voor Christus schreef de Griekse blijspelauteur Aristophanes een toneelstuk over een groep vrouwen die in seksstaking gaat, om zo hun echtgenoten te dwingen tot vredesonderhandelingen. Een enscenering van Lysistrata is de spil van Mai Zetterlings The Girls (Flickorna, 1968), maar het stuk reflecteert ook de complexe en soms paradoxale filosofie van Zetterling zelf, van wie Criterion onlangs drie films uitbracht in een blu-raybox.

Het grote publiek kent de in Zweden geboren Zetterling waarschijnlijk het beste als acteur; ze speelde de doortastende oma van Luke in Nicolas Roegs verfilming van The Witches (1990). Het was een van haar laatste filmrollen voor haar dood in 1994, op 68-jarige leeftijd. Haar acteercarrière nam vijf decennia eerder vlucht met Hets (1944), geschreven door Ingmar Bergman, die haar vier jaar later castte in het door hemzelf geregisseerde Musik i mörker.

Als een man
Toen Zetterling in 1964 haar speelfilmdebuut maakte als regisseur, had ze een succesvolle internationale acteercarrière. Het bestaande beeld van haar als acteur leek de kritische ontvangst van haar als regisseur te voeden. In een necrologie omschreef filmjournalist Leif Furhammar dat beeld als ‘lief en blond en weerloos, met een gloed van bevallige vrouwelijkheid en passende onderdanigheid.’ Om eraan toe te voegen: ‘Maar dat was een bedrieglijke gloed.’

Want als regisseur wierp Zetterling dat beeld volledig af. Haar films zijn politiek, ambitieus, radicaal en controversieel. Na haar debuut Loving Couples (Älskande par, 1964) klonk het dat ze ‘regisseert als een man’. In haar werk weerklinken onmiskenbaar invloeden van Ingmar Bergman, maar ook van Federico Fellini en de Zweedse toneelauteur August Strindberg.

Zetterling profileerde zich welbewust op het terrein van mannelijke kunstenaars en dat viel slecht. Mannelijke critici bestempelden Zetterling als een agressieve feminist, een suffragette. Een lezing die veel te simpel is als je de films van Zetterling goed bestudeert.

Onmogelijk
Veel facetten die Zetterlings films zouden gaan kenmerken, komen al samen in Loving Couples, een ambitieuze verfilming van een zevendelige romancyclus over drie zwangere vrouwen op de kraamafdeling van een ziekenhuis. Tussen de piepende wieltjes van ziekenhuisbedden en mannen in witte doktersjassen etaleert Zetterling haar spel met chronologie, haar fascinatie met klasse, isolatie en bovenal de verhoudingen tussen mannen en vrouwen. Het is een film die enerzijds bestaande man-vrouwbeelden bevestigt (de vrouwen liggen passief en zwanger in bed, de mannen zijn handelende dokters) en tegelijk de vrouwen het narratief laat sturen.

Zo zitten er altijd tegenstrijdigheden in Zetterlings films. In The Girls speelt een theatergezelschap het al genoemde Lysistrata en concluderen de actrices dat in de duizenden tussenliggende jaren weinig is veranderd wat betreft de positie van vrouwen. Maar welke verandering nodig is en hoe je daar komt, daarover worden ze het niet eens. De vrouwen in Aristophanes’ stuk zijn er niet zozeer op uit het patriarchale systeem omver te werpen, maar om als man en vrouw in vrede samen te leven. Aristophanes lijkt vooral de onmogelijkheid dáárvan te onderstrepen. En die is ook in de films van Zetterling aanwezig.

Constante strijd
In haar biografie A Cinema of Obsession schrijft Mariah Larsson dat in Zetterlings films, specifiek die uit de jaren zestig, sprake is van een ‘constante strijd tussen de seksen, die niet volledig wederzijds, maar ook niet eenzijdig is, en tot uitdrukking komt in een volstrekt onvermogen tot communiceren.’ In de films staan mannen en vrouwen niet zelden letterlijk en altijd figuurlijk tegenover elkaar. Mannen laten zich minachtend uit over vrouwen, vrouwen over mannen. Een huwelijk is “dertig seconden in de hemel, dertig jaar in de hel.”

Dat maakt ook dat het een status quo is. Dat er een onoplosbaarheid is in de verhoudingen tussen man en vrouw – het is een fundamenteel en onveranderlijk onbegrip, in plaats van een sociaal construct. De strijd tussen de seksen heeft in Zetterlings werk niet zelden de contouren van een oorlog, schrijft Larsson, met ‘getrokken gevechtslijnen en gedolven loopgraven.’

In het enigmatische Night Games (Nattlek, 1966) neemt een man zijn verloofde mee naar het landhuis waar hij opgroeide. Telkens valt de film, die John Waters een favoriet noemt en Shirley Temple op de kast joeg, in en uit het verleden. Een kindertijd tussen orgies en bevallingen als Felliniesque spektakelstuk. Daarbinnen wordt volop gespeeld met genderrollen. Dat leidt echter niet tot bevrijding, maar tot verwarring. Tot een man die eigenlijk niet weet wat dat betekent, man zijn. Het is een film vol symboliek, die zich niet eenduidig laat interpreteren. Zoals dat voor alle drie de films geldt. Het maakt Zetterlings werk complex, tegenstrijdig, soms een tikje problematisch maar altijd intrigerend.

De boxset Three Films by Mai Zetterling (met Loving Couples, Night Games en The Girls) is verkrijgbaar op blu-ray (Criterion, import).