The White Crow en Nureyev

Een kleine geschiedenis van de twintigste eeuw

Nureyev

In korte tijd verschijnen maar liefst twee films over balletdanser Rudolf Noerejev. Wat voor portret schetsen zij van de man die wordt beschouwd als de grootste danser van zijn tijd?

In een politieruimte op een vliegveld in Frankrijk moet een balletdanser uit de Sovjet-Unie kiezen tussen twee deuren. De ene leidt naar een vliegtuig dat hem terug naar huis zal brengen, de andere naar Frankrijk. Kiest hij de eerste deur dan zal dat het einde van zijn carrière betekenen, aangezien de danser in ongenade is gevallen bij de Sovjetautoriteiten. Kiest hij de tweede dan kan hij in vrijheid leven en dansen in Frankrijk, maar zal hij zijn familie en vrienden waarschijnlijk nooit meer zien. Twee deuren, twee verschillende levens.

Voor deze onmogelijke keuze staat Rudolf Noerejev in 1961. Het Kirov-ballet waarvoor hij danst is op zijn eerste Europese tournee en heeft net een reeks optredens in Parijs afgerond. De volgende stop zou Londen worden, maar Noerejev is niet langer welkom in het dansgezelschap omdat hij in Parijs iets te veel genoot van de Westerse vrijheden. De autoriteiten vrezen imagoverlies en willen hem terug naar huis sturen. Noerejev ontvlucht de KGB-agenten op het vliegveld en vraagt uiteindelijk politiek asiel aan in Oostenrijk. Eenmaal gevestigd in Europa zou hij uitgroeien tot een van de grootste dansers van zijn tijd.

Deze geschiedenis is nu te zien in niet één maar twee nieuwe films over het leven van Noerejev. Eind april kwam The White Crow uit, een biopic van Ralph Fiennes met de Oekraïense danser Oleg Ivenko in de hoofdrol. In mei volgt de documentaire Nureyev van David en Jacqui Morris. De twee films tonen twee heel verschillende Noerejevs.

The White Crow

In The White Crow zien we vooral de jonge Noerejev in de weken van zijn eerste buitenlandse tournee, met zijn vlucht naar het Westen als grote finale. Regisseur Ralph Fiennes heeft ervoor gekozen om niet een professioneel acteur, maar danser Oleg Ivenko de hoofdrol te laten vertolken. Dat is begrijpelijk gezien het grote aantal dansscènes, maar pakt uiteindelijk niet goed uit: Ivenko zet een tamelijk zielloze Noerejev neer. Dat breekt de film des te sterker op omdat Fiennes ook de mindere kanten van de superster in de dop wil laten zien: het ontluikende divagedrag, zijn narcisme en het perfectionisme dat de danser een tiran richting zijn collega’s kon maken. Dat vraagt om een acteur die een gelaagde performance neer kan zetten, maar in handen van Ivenko oogt Noerejev als een onredelijk, jengelend klein kind dat met speelgoedtreintjes wil spelen en geen saus bij de biefstuk lust. Beteuterd vraag je je af: was dit nu die grote danser?

Daarnaast schetst The White Crow ook een wat onvolledig portret van Noerejev. Zo is de aandacht voor zijn homoseksualiteit wel erg minimaal. Meer tijd wordt besteed aan de affaire met de vrouw van zijn dansleraar. Fiennes verdedigde deze keuze in een interview met het Amerikaanse mediaplatform Queerty door te stellen dat Noerejev in 1961 nog nauwelijks met zijn homoseksualiteit bezig was. Toch was het juist onder meer zijn al te nadrukkelijke aanwezigheid in de Parijse gaybars die maakte dat de KGB Noerejev gauw weer op het vliegtuig naar Moskou wilde zetten, weg van het perverse Westen. Daardoor begeeft The White Crow zich in het wat ongemakkelijke spoor van films als The Imitation Game (Morten Tyldum, 2014) en Bohemian Rhapsody (Bryan Singer, 2018), die eveneens de seksualiteit van hun echt bestaande personages ver naar de achtergrond duwden.

Een vollediger en rijker portret is te zien in Nureyev. Deze documentaire belicht bijvoorbeeld ook Noerejevs danscarrière samen met de Britse ballerina Margot Fonteyn, zijn relatie met de Deense balletdanser Erik Bruhn en zijn avonturen in het nachtleven van de jaren tachtig. Ook is er veel oog voor het contrast tussen Noerejevs arme jeugd in Siberië en zijn latere leven als internationale ster die bevriend was met Liza Minelli en Andy Warhol en regelmatig te vinden was in de New Yorkse nachtclub Studio 54.

Veel nadrukkelijker dan The White Crow plaatst Nureyev het leven van de danser in zijn historische en sociale context. Dat is een groot pluspunt, want de biografie van Noerejev kijkt als een kleine geschiedenisles van de twintigste eeuw. Het blijft verwonderen hoezeer het persoonlijke en het maatschappelijke in het leven van de danser zijn vervlochten. Van zijn vroege jaren als oorlogsvluchteling ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, zijn leven als banneling in Europa tijdens de Koude Oorlog, tot aan zijn overlijden aan de gevolgen van Aids in 1993 – in het levensverhaal van Noerejev komt de tijdgeest tot uitdrukking.


Deze recensie werd geschreven in het kader van Filmkrant Lab 2019, een trainingstraject voor jonge filmcritici.