THE IRON HEEL OF OLIGARCHY (ZJELEZNAJA PIATA OLIGARKHII)

De bizarre komedie The iron heel of oligarchy is het regiedebuut van de Russische acteur Alexander Basjirov. Hij schreef ook het scenario en speelt zelf de hoofdrol van de dolgedraaide idealist Nikolaj Petrovitsj, wiens socialistische redevoeringen niet echt aanslaan in het hedendaagse St. Petersburg. Een vermoeiende, maar ook boeiende film, waarvan de precieze betekenis tot het eind toe duister blijft.

Nikolaj Petrovitsj, een leraar Russische taal en literatuur, is vanuit het Siberische stadje Tyumen naar de grote stad vertrokken om aldaar de arbeidersklasse eens aan het denken te zetten. Wordt de macht niet op grote schaal misbruikt door een handjevol bevoorrechten, zijn niet alle journalisten corrupt en leven niet biljoenen mensen in de wereld onder beroerde omstandigheden? Te pas en te onpas steekt Petrovitsj zijn preek af. Van tijd tot tijd schiet hij enigszins door in zijn tirades en begint hij een verhandeling over de arme Chinezen, die vegetarisch zijn en het gras van het vee opeten, en waar moeten ze dan met al die melk naar toe? Toch blijft zijn boodschap alleszins coherent: "Alle macht stinkt". Niet dat er iemand echt naar hem luistert, of het moeten zijn mysterieuze achtervolgers zijn — afgevaardigden van het vervloekte oligarchaat — die hem op ieder uur van de dag afluisteren en driftig aantekeningen maken.
Eenzaam en onbegrepen dwaalt Petrovitsj over de industriële terreinen van St. Petersburg. Alleen zijn vriendin Assol steunt hem, maar die is dan ook hopeloos verliefd op de man. "Hij was een vrolijke, spontane jongen en daarom hield ik van hem", vertelt ze verontschuldigend via de voice-over, die als raamvertelling dient en waaruit direct aan het begin al blijkt dat het slecht met Petrovitsj zal aflopen.

Murw geslagen
Op zijn zwerftochten pikt Petrovitsj ook enkele verdoolde vrouwen op, nachtvlinders die hij meeneemt naar zijn kamer om ze vervolgens eindeloos te vervelen met lange citaten uit zijn favoriete boek: Jack Londons ‘The iron heel’. Het zijn de grappigste scènes uit de film, die verder moeilijk te doorgronden is. Herhaaldelijk krijgt Petrovitsj te horen: "Zo, wanneer bent u ontsnapt uit het gekkenhuis?" Een gerechtvaardigde vraag, die ook van toepassing lijkt op vertolker/regisseur/scenarioschrijver Basjirov. Toch slaagt Basjirov erin de kijker mee te voeren in zijn manisch-absurdistische Russische trip, zelfs wanneer die na de zoveelste op hysterische toon uitgesproken boutade de neiging krijgt zijn oren dicht te stoppen. Net als de vrouw die, murw geslagen door Petrovitsj’ voordracht en waarschijnlijk hopend op een meer dan alleen verbale toenadering, uit pure wanhoop haar oren en neusgaten volstopt met opgerolde papiertjes.
De film blijft wel boeien, en dat is vooral te danken aan de vormgeving. Dat The iron heel een ultra-low budget productie is — Basjirov nam hem in op in tien dagen tijd voor 40.000 dollar — is jammer genoeg te merken aan de slechte geluidsafwerking en de hier en daar erg rommelige montage, maar het camerawerk is daarentegen verbluffend. Vooral de scènes op de industrieterreinen, waar Petrovitsj van grote hoogte een menigte stoïcijns kijkende, robuuste arbeiders toespreekt, zijn in de beste Russische traditie van Eisenstein en Dovzjenko belicht en gekadreerd.

Clown
Tijdens het Filmfestival Rotterdam werd The iron heel bekroond met een van de drie Tiger Awards, volgens de jury "vanwege de originaliteit en gedurfde visuele stijl". Inderdaad de pluspunten van de film, al slaat Basjirov in die originaliteit zo ver door dat onbegrijpelijkheid op de loer ligt. De betekenis van de film blijft tot het eind toe duister. Petrovitsj’ verwrongen weergave van het idioom van Marx en Lenin is lachwekkend en blijkt absoluut gedateerd, zoveel is duidelijk. Maar een serieuze aanklacht of een satire op het hedendaagse Rusland kan The iron heel niet genoemd worden. Daarvoor zijn de situaties te bedacht en potsierlijk, en bovendien volstaat Basjirov zijn schets van dat hedendaagse Rusland met enkele opnamen van doorrookte kelders waar populaire bands als Tequilajazz en Kolibri hun (overigens ook sterk gedateerd klinkende) rockmuziek ten gehore brengen.
Gewoon een sterk staaltje Russisch surrealisme dus? Gelukkig kunnen we het Basjirov zelf vragen, want hij komt naar Nederland om bij de premières in Amsterdam en Nijmegen zijn film toe te lichten. Of hij serieuze antwoorden zal geven valt nog te bezien, want hij staat bekend als een clown. Gevraagd naar zijn bedoelingen tijdens een festival in St. Petersburg antwoordde hij: "Ik wilde snel rijk worden, arbeiders uitbuiten, en dan mijn geld investeren in staatsobligaties voordat de economie helemaal instort."

Pauline Kleijer