The Gold Diggers

Goud is een kostbaar edelmetaal, waarvan de meeste mensen wel een stukje in hun bezit hebben (al is het hun trouwring). Toch vertegenwoordigt het tegelijkertijd een ongrijpbare ‘vaste’ waarde, waaraan niet alleen de economie, maar ook andere maatschappelijke verhoudingen (en het denken zelf) hun structuur ontlenen.

Dat ontdekt Celeste, een zwarte Française, die bij een bank werkt als computerprogrammeur. Zij wil weten wat er achter die cijfertjes zit, die zij de hele dag moet intikken en die haar niets zeggen. Dit verbindt zij met de vraag wat er achter die beelden van (blanke) vrouwen zit, die zij overal ziet en die haar niet aanspreken.

Haar zwart-zijn geeft haar historisch en sociaal de mogelijkheid on verbanden te leggen, die de blanke vrouw Ruby niet (meer) kan zien: Ruby is versmolten met de beelden die er van haar zijn (de schoonheid, haar filmische representatie) en herinnert zich haar eigen geschiedenis niet meer. “Alleen in het duister ben je te zien”, zegt Celeste. “Ik kan je zien maar niet aanraken.”

Celeste ontvoert Ruby, telkens opnieuw. Want niet alleen heeft Ruby Celeste nodig om op andere gedachten te komen, maar ook kan Celeste op haar beurt niet zonder Ruby: omdat de blanke ‘cultuur’ domineert, heeft de geschiedenis van blanke vrouwen meteen betrekking op alle vrouwen – met name wat betreft haar beeld.

Plezier
Maar The Gold Diggers is een film waarvan de verleidelijkheid niet zozeer uitgaat van ‘het verhaal’ – ook al is het nodig er iets van te weten, om de film te begrijpen. Het is de ongelooflijk mooie (zwart-wit) fotografie (van Babette Mangolte, de beste cameravrouw van de wereld) en vooral ook de muziek (van Lindsay Cooper) en de liederen (van regisseuse Sally Potter) die de film zijn fascinerende ritme geven.

Behalve van de samenwerking op het gebied van film, zijn Sally Potter en Lindsay Cooper bekend van hun jarenlange werk in dans, theater en muziek. De film begint met een lied, ‘Seeing Red’, gezongen door Sally Potter zelf, waarin zij de opstandigheid bezingt van waaruit de film gemaakt is. Zij zingt over haar wens om weer eens plezier te kunnen beleven aan een film of een boek. Zij zou graag “even willen uitblazen… maar op bladzij twee wint hij de oorlog en op bladzij drie is hij in haar huis. En opeens… wordt het me teveel. Please, please, please give me back my pleasure.“

Zij wil haar plezier terug en daarvoor moeten onder andere de films en de boeken veranderen. Weg met het maatschappelijk en huiselijke geweld; zij wil niet meer dat er slachtoffers vallen ter meerdere eer en glorie van de mannelijke held.

Naast de twee vrouwenfiguren Celeste (Colette Lafont) en Ruby (Julie Christie) hebben in deze film ook de liederen, de muziek en de beelden een zelfstandige rol: zij staan op diverse manieren in relatie tot elkaar. Het beeld bij het lied, waarmee de film begint, is een langzaam verschuivende opname van besneeuwd land: de ongenaakbare en onaangetaste schoonheid van IJsland. De diepe zwijgzaamheid van het landschap en de kracht van de bestorven beelden bracht Sally Potter tot de constatering, dat “het landschap zelf een actrice [was] – het licht van IJsland, dat elk moment verandert en de tegenstrijdige indrukken achterlaat van zichzelf.”

In het landschap in beeld verschijnt een vrouw in een zwarte jas. Zij slaat een eindeloze weg is, die duidelijk gemarkeerd is in de sneeuw. Het waait, zij komt maar langzaam vooruit. Toch valt de tocht haar niet zwaar. Met de beelden van het ijs/land verweven zijn korte scènes, die verband leggen met het lied: zware mannenschoenen stappen een deur binnen; Ruby’s moeder koestert haar dochtertje; de vrouw vindt een speelgoedpaardje in de sneeuw. Andere beelden verwijzen weer naar deze en naar latere scènes in de film: handen, die klompen aarde/erts of goud aanbieden; de vrouw die worstelt met de wind; een hut zien we later terug op een podium, waar Ruby naar een toneelstukje zit te kijken.

Filmgenres
Bovenstaande beschrijving van de introductie van de film is ontoereikend, daarvan ben ik me zeer bewust. Ik beschouw die ontoereikendheid als veelzeggend voor de structuur van de film: elk beeld, elke zin en elke klank heeft een dubbele gelaagdheid, die Sally Potter er bij de opnames en bij de montage bewust in heeft gebracht. Het gevolg is dat beelden, klanken en ideeën niet maar één betekenis hebben. Alle elementen staan in specifieke relaties tot elkaar, gebaseerd op herhaling, parallelliteit, en gelijkwaardigheid. Elke beschrijving schiet hier schromelijk te kort – of treft een verkeerde toon.

De ontoereikendheid van mijn beschrijving geeft slechts aan dat de film zich beweegt in het (taal)gebied van de poëzie, waar de taal meerduidig is en anders functioneert dan in het dagelijks leven. The Gold Diggers is een filmisch gedicht. Talloze betekenissen kunnen eruit afgelezen worden.

Ook aan het feit, dat het juist een film is die door een geheel vrouwenteam werd gemaakt wordt gerefereerd: in beelden die ontleend zijn aan de filmgeschiedenis van haar vrouw-zijn binnen en buiten de film, als vakvrouw en als ‘beeld’. Julie Christie speelt niet alleen Ruby, maar in haar rol werd ook het gegeven verwerkt, dat zij actrice is; met andere woorden dat zij zelf direct betrokken is bij de filmische representatie van vrouwen. (Net als Celeste, die aan het eind van de film begrijpt waarom zij betaald wordt om de cijfertjes in te tikken.)

Ruby/Julie Christie is voor het eerst te zien in een balzaal, waar zij, het centrum van de aandacht, uiteraard de trappen afschrijdt, om in de zaal de wals te dansen, met mannen die haar doorgeven van de
een naar de ander. Totdat Celeste binnenstormt op een wit paard en haar ontvoert. Naast een betekenis op zichzelf – en naast parallellen met andere elementen in de film – bevat deze scène ook een verwijzing naar de geschiedenis van de filmheldin – de Hollywood-filmster met name.

Ook andere filmgenres komen terug. In een latere scène wordt Ruby/Julie Christie op straat gevolgd door mannen, aan wie zij probeert te ontsnappen door via een achterdeur een theater binnen te gaan. Zij neemt plaats op de tribune en kijkt naar het toneelstuk. Het decor is het IJslands landschap met het hutje, dat nu aan één kant open is. (Ruby kijkt in haar eigen herinnering.) Een jonge vrouw wordt het toneel opgeduwd en weet niet wat ze moet doen. Zij kijkt het publiek/Ruby/Julie Christie strak aan, die ook niet begrijpt wat er aan de hand is. Twee close-ups van de gezichten van beide vrouwen tonen sprekend hetzelfde gezicht. Dit verwijst, aldus Sally Potter, niet alleen naar de “iconische macht van het gezicht in film”, maar ook naar “de geheimzinnige vrouw in film noir, die zichzelf een raadsel is.”

Ruby/Julie Christie verlaat de zaal, gevolgd door de mannen, maar weet nu wel te ontspannen door weer die achterdeur binnen te gaan. Nu komt ze op het toneel terecht, wordt daar ontvangen als was ze er thuis (“Leef in het heden!”, zegt de vrouw tegen haar), terwijl zij zich haar rol niet kan herinneren. In haar sprakeloosheid zoekt ze naar de gebaren en uitdrukkingsvormen uit de tijd van de stomme film.

Kleding, verschijning en decor zijn telkens aangepast aan de tijd, waarin de genres bloeiden. De speurtocht van Ruby naar haar eigen geschiedenis begon bij het huisje in het besneeuwde land en het kind, dat alsmaar graaft naar iets wat je niet ziet; en voerde ons door de filmgeschiedenis als “het collectieve geheugen van de beelden, die wij hebben van onszelf en die anderen van ons vrouwen maken”, zoals Sally Potter ’t noemt.

Nieuwsgierig
De andere vrouwenfiguur, Celeste, is een intelligente en nieuwsgierige vrouw. Zij probeert de beweging van het geld te doorzien (de transporten van de cijfertjes, die zij steeds moet uitvoeren met haar computer) en stuit op het hele bouwwerk van macht en denken, dat ten grondslag ligt aan ‘onze’ economie. “In het begin gaf een man een bankbiljet aan een andere man. Dit werd naar de bank gebracht en gewisseld voor een pond goud. Het bankbiljet was een gelofte, snapt U”, legt de expert haar haarfijn uit. De mannenfiguren als karikaturen laten optreden, die op je lachspieren werken, van academische hoogmoed bijvoorbeeld hier, van anonieme achtervolger, zoals eerder beschreven, enz. “Ik wilde de angst en de ernst die zo vaak om zulke beelden hangt, enigszins ontzenuwen, om wat ruimte te creëren”, zegt zij.

De figuur van Celeste hebben Sally Potter en actrice Colette Lafont samen uitgewerkt. Zij moest een personage zijn, dat een appèl doet op de intelligentie van vrouwen, en die de gelaagdheid van de inspanningen weerspiegelt. Celeste is dus degene die observeert, die de juiste vragen stelt en de mooiste uitspraken doet. “Ik kan je zien, maar niet aanraken”, is het raadsel dat zij onderzoekt: wat betreft Ruby, wat betreft de filmheldinnen, wat betreft het geld en het goud. De samenhangen zijn legio: “Naar de bank met de schoonheid. Naar de bank met het goud. Beide maken geld en worden niet oud”, wordt er gezongen.

Ook de parallel tussen het bankbiljet, dat tussen mannen circuleert en de Hollywood-schoonheid, die in het ritueel van de dans door de ene man aan de andere wordt overhandigd, is geen toeval. “Ik zoek het geheim van transformaties”, zegt Celeste, want dat zijn de veranderingen waarmee onder andere verloren gaat wat The Gold Diggers in ere wil houden: het plezier aan het kijken naar film.