The Dissident

De dood van journalist Jamal Khashoggi was even wereldwijd nieuws maar de verantwoordelijken bleven onbestraft. De sterke documentaire  The Dissident gaat over alles rondom de gruwelijke moord. Met ranzige details, een strakke montage en thrillerachtige opbouw.

Het gaat ongeveer zo: iemand wordt aangevallen of uit een vliegtuig gesleurd, er ontstaat internationale ophef, de eerste beschuldigingen worden geuit en direct zijn daar ook felle tegentheorieën, er duikt overweldigend bewijs op dat aantoont dat de beschuldigde inderdaad schuldig is, de ophef ettert nog wat door. En daar blijft het bij; geen straffen, geen veroordelingen. Of het nu gaat om de recente arrestatie van een Wit-Russische journalist of de vergiftigingen van Russische activisten, het patroon is helder: dissidenten van autoritaire regimes worden steeds meedogenlozer het zwijgen opgelegd.

In die context moet de dood van de Saoedi-Arabische journalist Jamal Khashoggi worden gezien. Toen hij eind 2018 bruut werd vermoord in het Saoedi-Arabische consulaat in Istanbul, ontstond er internationale ophef. Aanvankelijk ontkende Saoedi-Arabië iedere betrokkenheid maar al gauw werd het officiële verhaal bijgesteld en bijgesteld. De daders werden vlug terug naar Saoedi-Arabië gevlogen en er volgde nog wat diplomatiek moddergooien—tot de aandacht afnam en er eigenlijk niets was gebeurd.

Duizelingwekkend
De documentaire The Dissident gaat over zowel de aanloop naar als de nasleep van de Khashoggi-moord. Regisseur Bryan Fogel doet hetzelfde als in zijn vorige, strakke documentaire Icarus (2017), waarmee hij aandacht vestigde op het beleid rond illegale doping in de Russische sportwereld. Ook nu werkt zijn aanpak opvallend goed: hij combineert reconstructie met interpretatie, drama met thriller, en vertelt zo een waargebeurd, deels al bekend verhaal op een spannende, voortdurend verrassende manier. Geen statische talking heads, maar cinematografisch strakke shots van belangrijke locaties en kamers vol haatdragende Arabische internettrollen; geen droge reconstructies, maar een boeiende mengeling van voice-overs en archiefbeelden, en natuurlijk van nieuwe reportage, waarbij vooral de jonge Arabische vlogger Omar Abdulaziz aan het woord komt.

Heel naturel en toch dwingend wordt zo de context van Khashoggi’s moord geschetst. Hoe de journalist in de jaren tachtig en negentig nauw samenwerkt met het koningshuis in Saoedi-Arabië, zoals het koningshuis verwacht (of eigenlijk: eist) van journalisten. Hoe zijn overtuiging kantelt tijdens de Arabische Lente—Khashoggi staat onder andere op een plein in Caïro vol jonge, hoopvolle revolutionairen die handig gebruikmaken van sociale media. Niet veel later wordt die revolutie hardhandig de kop in gedrukt, waar, zo concludeert Khashoggi, Saoedi-Arabië wel achter moet zitten. Vanuit Amerika schrijft hij daarna steeds meer stukken met kritiek op het Arabische bewind; hij krijgt een enorm Twitter-bereik en intussen wordt hij verliefd op een Turkse vrouw.

Dat laatste is geen zijpad dat Fogel inslaat om meer sympathie voor Khashoggi te kweken. De regisseur hengelt nergens naar medelijden of tranen maar deze opbloeiende liefde blijkt pijnlijk essentieel voor het verhaal: omdat Khashoggi met haar wil trouwen, moet hij in het consulaat in Turkije zijn voor een paspoortaanvraag. Daar waren alle voorbereidingen voor de moord al getroffen—er is duizelingwekkend veel bewijs voorhanden, direct gelinkt aan kroonprins Mohammed bin Salman. Fogel beknibbelt niet op de ranzige details; zo laat hij naar voren komen hoe het lijk van Khashoggi in stukken werd gezaagd. En dat voor de moord bewust de conferentiezaal op het consulaat is gebruikt zodat er iemand, waarschijnlijk vanuit Saoedi-Arabië en misschien de kroonprins zelf, kon meekijken.

Strijdvaardig
Natuurlijk is het verhaal met The Dissident niet verteld of ook maar enigszins afgerond. Dat maken de scènes met de in Canada wonende Abdulaziz, wiens broers in Saoedi-Arabïe zonder aanklacht worden vastgehouden, ook overtuigend duidelijk. Hij werkte nauw samen met Khashoggi en probeert nu vanuit diens gedachtegoed verslag te blijven doen van het bewind in Saoedi-Arabië. Aan het einde van de documentaire spreekt hij zijn vlogkijkers toe: “Be free.” Kort daarna zien we Khashoggi’s weduwe de Verenigde Naties oproepen tot actie; nota bene Jeff Bezos bezweert haar vervolgens bij een gedenktoespraak dat ze not alone is. En voor de aftiteling begint, verschijnt er ook nog een uitgeschreven oproep in beeld: ‘Learn More. Take Action.’

Zo doet The Dissident zijn best strijdvaardig te eindigen, al is het lastig om aan het einde van de documentaire niet bevangen te zijn door moedeloosheid. Wellicht voelt het slot van de documentaire daarom een tikkeltje onachtzaam en langgerekt aan—er is immers niets aan of rondom de dood van Khashoggi dat vertrouwen rechtvaardigt. Geen van de daders is bestraft, hoewel zij op camera en audio-opnames werden vastgelegd. Er zijn geen internationale straffen aan Saoedi-Arabië opgelegd en vanuit Amerika worden onverminderd veel wapens aan het land verkocht. Eind 2020 ging de door de kroonprins georganiseerde G20 gewoon door, waar de rijkste landen ter wereld zonder uitzondering of statement aan meededen.

Tja. Vermoedelijk neemt de macht van Saoedi-Arabië pas af zodra de wereld minder behoefte heeft aan olie. Juist daarom is het belang groot van documentaires als The Dissident, die overtuigend laten zien welke verhalen er achter golven van verontwaardiging en krantenkoppen schuilgaan, hoe dapper het werk van Khashoggi was en hoe machteloos de wereld doorgaans toekijkt terwijl de grootste schandalen zich pal voor onze neus voltrekken.