The Box

Samen met culthit Donnie Darko, Richard Kelly’s fenomenale debuut, vormen Southland Tales en zijn nieuwe film the box een vlammende trilogie van apocalyptische vertellingen, producten van een grenzeloze filmische fantasie en morele ambitie, overlopend van popculturele reflectie en gedrenkt in de historische en herkenbare decors van Kelly’s eigen leven. Ze zijn het uiterst persoonlijke en tegelijk megalomaan universele coming-of-age verhaal van de regisseur zelf.

Richard Kelly’s miskenning begon met southland tales. De hallucinaties over Frank the Demon Bunny en de noties van tijdreizen en wormgaten werden in Donnie Darko nog stevig op de grond gehouden door Donnie’s geworstel met zijn eigen puberteit. Zijn vormeloze maar duidelijk voelbare existentiële twijfel vond weerklank bij een generatie tieners die rond de eeuwwisseling overvoerd door luxe en doemscenario’s niet meer wist welk verhaal het hunne was, al wisten weinigen hoe ze de metafysische uitlopers van Kelly’s hersenspinsels aan elkaar moesten knopen, iets wat in zijn films trouwens nooit helemaal mogelijk is. Kelly liet zien dat de materiële overdaad van suburbia geen garantie voor geluk was, zoals de vorige generatie tot vervelens toe had geclaimd. Bij hem was de welvarende buitenwijk een verstikkend doolhof waar je als puber nauwelijks uit kon ontsnappen. Donnie’s schizofrenie was een verbeelding van die door veel tieners gevoelde tweespalt tussen thuis en vrijheid, tussen materie en geest.

Smurrie
Southland Tales miste dat persoonlijke drama dat Donnie Darko bij het hart van de kijker bracht. Daarom werd de film door veel critici afgedaan als een pretentieuze potpourri van verwijzingen, een veel te langdradige en betekenisloze smurrie van politieke analyse, popculturele fenomenen en sciencefiction parafernalia. Een begrijpelijke eerste verwarde reactie van een publiek dat zich geen raad weet met een nieuwe visuele taal. Want southland tales is niks minder dan een eigentijds meesterwerk. Niet de persoonlijke twijfel van de hoofdpersoon is hier zoals bij donnie darko de brandstof, maar de collectieve twijfel van een samenleving in oorlog met zichzelf. Uitgaande van het beroemde gedicht The road not taken van Robert Frost, schetst de film een parallel universum waarin nucleaire explosies in Texas de opmaat zijn voor de Apocalyps die uiteindelijk teweeg wordt gebracht door het imploderen van de vierde dimensie. Ik zei al: een grenzeloze fantasie.

Caligula
southland tales is een hilarische en tegelijk bitter ernstige diagnose, een pre- en postapocalyptische visie waarin angst, brandstofcrisis en oorlogszucht de symptomen zijn van de fatalistische verwarring die de eerste jaren van onze eenentwintigste eeuw kleurde en die de afgelopen twee jaar door onze eigen hebzucht is veranderd in een nieuwe crisis. De film zit barstensvol komische, vage en relevante details, zoals Caligula’s motto ‘Oderint dum metuant’ dat de deuren van politieauto’s siert en dat alleen met de pauzeknop te zien is: ‘Laat ze haten, zolang ze maar vrezen.’ Het parallelle universum van southland tales is niet door een filmdronken tiener met een botte bijl in elkaar geknutseld maar heeft de bezieling van een groot talent.

Spektakel
De leegte van de film is een van zijn grote krachten. Het is verkiezingsjaar en dus is het beeld allesoverheersend. En waar anders de film te situeren dan in Los Angeles, the Southland, de kwintessens van de westerse cultuur met zijn zielloze sterrencultus en onovertroffen hegemonie van het beeld. Daarom koos Kelly voor al die B-acteurs die niet kunnen acteren zonder zichzelf te parodiëren: om te benadrukken dat alles acteren en alles beeld is. Realisme moest koste wat kost vermeden worden want alles draait om het spektakel. De realiteit van het scherm is immers groter en sterker dan de werkelijkheid.
Voortbordurend op die karrenvracht B-acteurs moet gezegd dat Kelly altijd een uitstekend oog voor casting heeft gehad. Met die dromerige knuffelsnoet leek Jake Gyllenhaal gebóren om als Donnie op een andere planeet dan de rest van ons te leven. Die snoet alleen al droeg de film praktisch over de eindstreep. En al vinden sommigen dat Cameron Diaz hopeloos verloren door Kelly’s nieuwe film hopt omdat ze geen flauw idee heeft waar het over gaat — en wie kan het haar kwalijk nemen — ook hier is de casting onberispelijk. Haar lichte verwarring, en trouwens ook die van tegenspeler James Marsden, past perfect.

Bloedneus
the box is Kelly’s goed getimede sardonische grijns over de grenzeloze hebzucht die een financiële crisis veroorzaakte terwijl onze oorlogen nog niet eens voorbij waren. Hij keert ermee terug naar de intimiteit van de keukentafel uit donnie darko.
Norma en Arthur Lewis (Cameron Diaz en James Marsden), een jong stel met een zoon, krijgen bezoek van een vreemdeling die hen een houten doos geeft met een knop. Hij vertelt dat ze een miljoen dollar ontvangen wanneer ze de knop indrukken maar het betekent ook dat iemand die ze niet kennen, ergens ter wereld sterft. Ze hebben 24 uur om te beslissen. Wat doen ze?
Kelly koos als decor voor zijn film niet alleen de buitenaardse binnenhuisarchitectuur van de jaren zeventig, maar ook de missie van het tweede Viking-toestel van de NASA dat op Mars tekenen van leven moest gaan zoeken. Maar al snel is duidelijk dat de Marsmannen omgekeerd al veel eerder tekenen van intelligent leven op de aarde zijn komen zoeken. Tot hun grote teleurstelling, zo blijkt. Norma en Arthur drukken op de knop, anders was er geen film, en er ontspint zich een bijna ondoordringbaar web van buitenaardse intriges, interdimensionale deuren, alwetende babysitters, opdringerige obers, moorden, onverklaarbare bloedneuzen, magische controlemechanismen en Sartre’s ideeën over de Ander en de Vrije Wil.

Fantasia
Waar het Kelly om te doen was, is een metaforische verbeelding van a) onze zelfdestructieve hebzucht en b) de ondoorgrondelijke effecten van ons handelen. Hij maakte zowel een variatie op Stanley Milgrams schokkende psychologische experimenten over hoe ver mensen hun morele grenzen oprekken onder druk van autoriteit (hier dus: hebzucht), als een bizarre uitvergroting van het gegeven dat wij de gevolgen van ons dagelijks handelen niet kunnen overzien. Wat gebeurt er ergens op de wereld omdat u op die knop drukt? Of die gouden trouwring bestelt? Of die mobiele telefoon koopt? Het oorspronkelijke korte verhaal van Richard Matheson waarop The Box is gebaseerd, beslaat ongeveer een derde van de film. De rest is een hallucinerende trip naar fantasia waarin Kelly anders dan Matheson wilde laten zien wat de gevolgen zijn van die keuze om de knop te gebruiken. Is vergeving mogelijk of volgt onvermijdelijk de ondergang?

Wanorde
Onverklaarbare fenomenen zijn de crux van Kelly’s verhalen. ‘Elke voldoende geavanceerde technologie is niet te onderscheiden van magie’, zegt iemand in The Box. Ongetwijfeld een van zijn diepste overtuigingen. Logisch dus dat niet alles te verklaren is. Niet om rammelende scenario’s mee goed te praten maar als ontregelend principe van de werkelijkheid. Als chimpansees nooit kunnen begrijpen wat quantummechanica is, dan is het redelijk te veronderstellen dat er voor de mensheid ook ondoorgrondelijke realiteiten bestaan. Vandaar, suggereert Kelly, dat zijn metafysische constructies ook nooit rond te breien zijn.

Testlab
Dat the box interstellaire vergezichten weet te combineren met intieme gesprekken aan de keukentafel, bewijst de kracht van Kelly’s regie. Beide realiteiten spiegelen zich in hun bizarre decors. De buitenaardse constructie in een van de gigantische hangars resoneert mooi met de hypnotiserende shots van Norma en Arthur aan de keukentafel waar een enorme doorkijk naar de woonkamer de verschillende behangmotieven een hallucinerend effect geeft. Het binnenhuis, nogmaals, als een buitenaards testlab waar het meest intieme en vertrouwde plotseling heel ver weg kan zijn. Terecht merkten meerdere critici al op dat de suspense in die huiselijke scènes doet denken aan Hitchcock. Dat Norma en Arthur door de moord en alle opeenvolgende ellende dichter bij elkaar komen, is een donkerkomische draai die Hitchcock zeker was bevallen.

Wormgaten
Kelly’s films moeten bekeken worden als grandioze persoonlijke verhalen. Niet vanwege autobiografische feitjes — zijn eigen vader werkte net als Arthur Stewart bij NASA aan de Viking. Veel ruimer dan dat. donnie darko was Kelly’s puberteit, southland tales zijn frustraties over hoe de VS na 2001 ten strijde trok, en the box zijn wanhoop over voldoende huishoudgeld. Niet alles past. Kelly trekt die twijfels via de wormgaten die zijn films zijn, onze tijd binnen. Want ook al is het verleden tot in detail opnieuw opgebouwd, daar is het de filmmaker nooit om te doen. Hij gebruikt die perioden uit zijn eigen leven als referenties maar is altijd alleen maar bezig met het nu. De weelderige historische decors zijn slechts achtergrond. Behang is slechts behang. Op de voorgrond dobbelen de existentiële en de moraalfilosofie om de knikkers. En vergeet niet te grijnzen. De komische gebaren van Kelly’s films zijn zo groot dat bijna niemand ze ziet.

Ronald Rovers