Tabu

Tabu is vreemd, melancholisch en betoverend. Elke keer als je de film ziet, zie je een nieuwe film. Over liefde en verlies. Met een knipogende krokodil die ons naar film leert kijken.

Door Dana Linssen

Het oog van de krokodil is alomtegenwoordig in Tabu, de derde lange film van de Portugese filmmaker (en ex-filmcriticus) Miguel Gomes (1972). Tabu was vorig jaar een van de meeste excentrieke en innovatieve films uit de competitie van het Filmfestival Berlijn, waar hij werd onderscheiden met de Alfred Bauer-prijs voor vernieuwende cinema en de FIPRESCI-prijs van de internationale filmkritiek. Die krokodil symboliseert een hoop in de in twee delen openvouwende zwart-witfilm die zich misschien nog wel het beste als een slimme art­house-variant van Hollywoodspoof The Artist laat omschrijven, hoewel beide films min of meer tegelijkertijd in productie waren en je dus eerder van synchroniciteit dan beïnvloeding kunt spreken.
De eerste keer dat we de krokodil zien is in de proloog, in een fake-etnografisch filmpje over een ontdekkingsreiziger die door Afrika trekt, achtervolgd door liefdesverdriet en wereldpolitiek. Het wordt in een lege bioscoopzaal bekeken door Pilar, een eenzame vrouw van middelbare leeftijd die min of meer tegen wil en dank de zorg op zich neemt van haar bejaarde buurvrouw Aurora. Als zij in het ziekenhuis terechtkomt, onderneemt Pilar een zoektocht naar de man die haar het tweede deel van de film vertelt.

Krokodillenknipoog
Gomes’ Tabu is, niet alleen door z’n naam, allereerst een hommage aan F.W. Murnau’s laatste film Tabu (1931. Maar je hoeft die film niet gezien te hebben om deze nieuwe Tabu te kunnen begrijpen. Het is leuk om te weten dat Tabu een van Gomes’ lievelingsfilms is, en dat het zwart-wit, de tweedelige structuur (bij Gomes’ Paradise Lost en Paradise, bij Murnau precies andersom), de exotische locaties en vooral het tragische liefdesverhaal een (krokodillen)knipoog naar Murnau zijn, maar ze zijn zo sterk en archetypisch dat ze ook zonder die kennis wel werken.
Want Tabu is zowel een modern als een klassiek meesterwerk. Het is moeilijk om zo snel een voorbeeld te verzinnen van een film die op zo’n speelse en slimme manier met de verworvenheden van de filmgeschiedenis omgaat. Na het eerste deel in hedendaags Lissabon (dat door het strakke zwart-wit toch ook nostalgisch of tijdloos aandoet), neemt de stem van verteller Ventura ons mee naar het hart van donker koloniaal Afrika, waar de jonge Aurora aan de voet van de berg Tabu een grote liefde beleefde. Het is een stille film met geluid: de oude Ventura vertelt, het gras ruist, water stroomt, schoten klinken, maar de stemmen van degenen over wie het gaat horen we nooit.
Dat is meer dan een gimmick. Want het is ook een manier om te zeggen dat we nooit helemaal zeker zullen weten wat zich daar in Afrika afspeelde. Het is Ventura’s verhaal, als gaat het over de oude Aurora. En het zijn — waarschijnlijk — Pilars ‘beelden’, die zoals we uit die proloog weten, denkt dat de Portugese koloniale geschiedenis er zo uit ziet als in die oude antropologische filmpjes: melancholisch, mythisch en mysterieus.

Verslinden
Tabu heeft sinds Berlijn vorig jaar de hele wereld rondgereisd, op talloze filmfestivals gedraaid en prijzen gewonnen, bijvoorbeeld ook in Gent. Het is een van die films die ik daardoor wel drie keer heb gezien, en waarvan ik dus uit ervaring kan zeggen dat je er dingen in kunt blijven ontdekken. Je kunt hem politiek-historisch duiden en er een fictief verleden in zien, of een commentaar op het koloniale verleden van Portugal. Je kunt meegaan in z’n grote lyriek en romantiek. Die zit ook in de zorgvuldige en betoverende shots. Niet alleen in de krokodillenogen. Al heb je soms het gevoel dat ze even leep en gevaarlijk naar de wereld kijken als dat oeroude dier dat klaar ligt om iets te verslinden. Het maakt Tabu tot een film die zindert.