TABEE TOEAN

"Je gaat niet op patrouille om te kijken hoe alles groeit en bloeit." Een mooier understatement over het gebruik van geweld door Nederlandse soldaten in Indonesië is moeilijk denkbaar. Dat dergelijk geweld meer was dan een incident, is inmiddels redelijk bekend. Minder bekend is dat veel betrokkenen daar nog dagelijks de gevolgen van ondervinden. Tom Verheul maakte een documentaire over de emotionele nasleep van de militaire strijd in voormalig Nederlands-Indië.

De politionele acties werden in 1969 ontmaskerd. Sinds die tijd gelden zij niet langer als een heroïsche missie om de orde en rust te herstellen die de Japanse bezetter zo wreed had verstoord. Geleidelijk won een andere visie terrein: met grove militaire middelen had Nederland geprobeerd de Indonesische vrijheidsstrijd te onderdrukken. Enkele veteranenclubs zweren nog steeds bij Polygoontaal, maar verder is dit inzicht wel zo’n beetje gemeengoed.
De laatste paar jaar is het openen van de Indië-doofpot in een stroomversnelling geraakt. Het eufemisme ‘politionele acties’ is politiek incorrect aan het worden en zal vermoedelijk spoedig uit onze taal verdwijnen. In deze fase gaat het er vooral om de precieze aard en omvang van het geweld vast te stellen. Nog steeds verbaast het me hoe weinig Hans Hylkema’s verfilming van Oeroeg heeft losgemaakt. Poncke Princen en Graa Boomsma waren onbedoeld heel wat succesvoller in het aanwakkeren van het publieke debat.

Niet gering
Wellicht kan Tom Verheul over een paar maanden aan deze namen worden toegevoegd. Met veel gevoel voor timing valt de premièredatum van zijn documentaire samen met het vijftigjarige jubileum van de — eenzijdig uitgeroepen — onafhankelijkheid van Indonesië. In combinatie met het bezoek van Beatrix aan Indonesië zal dit jubileum zorgen voor nog meer aandacht voor de relatie tussen Nederland en Indonesië. Tabee Toean is opmerkelijk genoeg om hier een belangrijke rol in te spelen. Wat de geïnterviewden in deze film vertellen over het gebruik van geweld is niet gering.
Verheul sprak met vijf veteranen over hun herinneringen aan de oorlog. Al deze mannen hebben deelgenomen aan of zijn getuige geweest van extreme geweldsuitbarstingen van Nederlandse zijde: executies, martelingen, bombardementen. "We schoten op alles wat bewoog", horen we meer dan eens. De vragen zijn toegespitst op het geweld, al het andere blijft buiten beschouwing. Met vier veteranen ging Verheul terug naar Indonesië. Ter plekke laat hij hen vertellen wat er is gebeurd. De vijfde veteraan bleef thuis; hij denkt dat er nog een prijs op zijn hoofd staat.
De opbouw is eenvoudig. Zonder veel franje of archiefmateriaal worden de vijf verhalen verteld, stukje bij beetje. Verheul stelde zijn gezelschap samen als een patrouille: een luitenant, een radioman, een verbindingsofficier en twee brenschutters. De een vertelt één afgerond verhaal, de ander haalt verschillende gebeurtenissen naar boven. Wat ze gemeen hebben is dat ze er een trauma aan hebben overgehouden: verleden en heden vallen samen. De man die in de greppel duikt om te laten zien hoe de kogels over hem heen floten spreekt in de tegenwoordige tijd.
Echt ontluisterend zijn de ontmoetingen van twee andere veteranen met Indonesiërs. De man die nog de sporen draagt van een dum dum-kogel in zijn kaak zit vol met rancune. "Hebt u daar nog naweeën van, dat u die jongens zag liggen kermen?" vraagt hij een Indonesiër met nauw verholen agressie in zijn stem. Hij wil bevestigd zien dat zij er in hun dromen nog net zoveel last van hebben als hij. Nog een stapje verder: de man die de oom bezoekt van een Indonesiër die hij destijds heeft vermoord. Huilend biedt hij de oude man zijn verontschuldigingen aan en vraagt hij om de naam van het slachtoffer.

Geestelijk welzijn
Murw gebeukt door de opgepepte emoties van tv-shows zit je verbijsterd naar zo’n scène te kijken. Wantrouwig ook: zou er echt niet even een voorgesprekje zijn geweest met die oude man? En met weerzin: dit wil ik helemaal niet zien, dit is te intiem. Wat overblijft is verbazing. Over de getoonde emoties en de indiscretie van de filmmaker. Maar vooral over de omvang van het psychische leed. En daar is het de maker om te doen. Tom Verheul komt graag erg dicht bij zijn onderwerp. In De ontkenning ging dat goed, in Oswald ging dat pijnlijk mis. Verheul is socioloog en was jarenlang werkzaam in de geestelijke gezondheidszorg. Zijn kracht ligt niet zozeer in het filmmaken an sich, maar in de research voor zijn onderwerp, het contact met de mensen die hij hiervoor nodig heeft en in de betrokkenheid bij hun geestelijk welzijn.
Als film is Tabee Toean weinig opmerkelijk, als bijdrage aan het publieke debat is het vuurwerk. Aandacht voor de veteranen is niet nieuw, de beperking tot hun geweldstrauma’s is dat wel. Tabee Toean mengt zich niet in de complexe cocktail van schuldgevoel, frustratie, verongelijktheid en verzwegen zaken die de Indië-discussie zo vertroebelt.Tabee Toean beperkt zich tot geweld en de psychologische gevolgen daarvan. En zoals bij elke goede documentaire moet je na afloop erkennen: je dacht dat je het wist, maar je wist niets.

Mark Duursma