Szürkület

De Hongaarse televisieregisseur Gyórgy Fehér (52) is een vriend en collega van Béla Tarr. Feher adviseerde bij Tarrs films, Tarr was Fehérs adviseur bij zijn speelfilmdebuut. Geen wonder dat menig filmjournalist onmiddellijk stijlovereenkomsten signaleerde. De lange, gedragen shots, de belangrijke rol van het landschap, de eindeloze droefgeestigheid van bewolkte luchten en verregende aarde, de zwijgzaamheid van de personages.

Meer dan deze in het oog springende overeenkomsten valt echter het verschil op: waar Tarr met elk camerastandpunt en elke beweging, met zijn licht-donker contrast, zijn enscenering en zijn verhaallijn hoe summier ook, iets lijkt te willen betogen of een politiek statement tracht te maken, zwijgt Feher stille.

De tijd verstrijkt om geen enkele andere reden dan het verstrijken zelf. Zoals de fascinerende beelden alleen de beelden zelf lijken te representeren. Jawel, de personages maken een zekere ontwikkeling door, maar deze blijft in een vacuum hangen, voltrekt zich om moeilijk naspeurbare redenen en in een onbepaald tijdsbestek.

Szürkület (‘schemering’) is geen overdreven toegankelijke film, zoveel mag duidelijk zijn. Het is zelfs een afwerende film waarin alleen doorgedrongen kan worden door de zeer gemotiveerden. Maar als tegemoetkoming heeft schrijver, regisseur en cameraman Gyórgy Fehér zijn film gehuld in dermate huiveringwekkend mooie beelden, dat het bijna onmogelijk is deze te zien zonder erin door te willen dringen.

Szürkület is gebaseerd op het korte verhaal ‘Es geschah am hellichten Tag’ van Friedrich Dfirrenmatt. Het omvat de speurtocht naar een moordenaar van enkele jonge meisjes. Twee rechercheurs bedienen zich elk van een andere methode: de een volgt zijn intuïtie en gooit zijn hele persoonlijkheid in de strijd, de ander houdt afstand en hanteert een formeel systeem. Beide methodes leiden niet tot een oplossing van de misdaden. Wie een gemiddeld soort politiefilm verwacht, een whodunit met als beloning voor het geduld de onthulling van de identiteit van de moordenaar, komt hier bedrogen uit. Wie de moordenaar is en waarom hij doet wat hij doet, is niet Fehérs zorg. We komen dus niets meer over hem te weten dan dat hij de moorden op telkens dezelfde wijze pleegt. Voor het overige is hij nog minder dan een schim in het landschap.

In Szürkület gaat het dan ook niet zozeer om een speurtocht naar een moordenaar alswel om een speurtocht door de menselijke psyche. Toch wacht ook na deze tocht geen beloning in de vorm van grotere kennis of meer inzicht in deze psyche. Het blijft onduidelijk waarom de ene rechercheur zich beperkt tot een formele aanpak en de ander zover gaat dat hij een andere identiteit aanneemt om de moordenaar uit te lokken en te ontmaskeren. Het enige dat volstrekt helder overkomt is hun verregaande obsessie voor de moordenaar.

De arrestatie van een zwerver die het stoffelijk overschot van één van de meisjes vond, biedt geen soelaas. De gebruikelijke methode van het meedogenloze, uitputtende verhoor leidt slechts tot de zelfmoord van de zwerver. Wanneer diens gekkengrijns voorgoed is verstijfd, lijkt in ieder geval het failliet van deze methode aangetoond. Maar een aanklacht tegen politiemethoden is Szürkület ook al niet. Tot de essentie teruggebracht lijkt het eerder te gaan om ons onvermogen: ons zoeken en zelden vinden, ons even koppig als vergeefs trachten een ander te doorgronden en onze hulpeloosheid welke speurtocht dan ook te integreren in een normaal, dagelijks bestaan. Maar ik twijfel er niet aan of Gyórgy Fehér zal de eerste zijn om te verklaren dat dit soort gepsychologiseer hem absoluut niet voor ogen stond.

Eerder heeft hij een duidelijk statement willen plaatsen tegenover de toenemende vraag naar meer actie en meer spektakel in films. Zo kan het ook: kaal, introvert, leeg. Onbeantwoorde vragen in een stilstaande tijd. Wat rest zijn de uiterst trage, lange en vrijwel ongemonteerde beelden van een landschap met nietige mensenfiguren erin, zeer behoedzame camerabewegingen en een magistrale cammerarijer waarin een van de rechercheurs gevolgd wordt wanneer hij lange trappen vol bochten afloopt op weg naar zijn auto. Plus een beklemmende sfeer die tot nadenken stemt.

Alleen geeft de regisseur ons niet echt veel mee om te overdenken. In dat opzicht lijkt Szürkület nog het meest op een indrukwekkende, intrigerende, mooie maar mysterieuze gebalde vuist van een autist.