Stranger Than Paradise

Visueel avontuur

Stranger Than Paradise

De film is in zwart-wit. Lengte: 88 minuten. Aantal camera-instellingen: 67. Tussen al die takes een stukje zwart-film. Aantal hoofdrolspelers: 3; (kleine) bijrollen: minder dan 20. Kortom: soberheid troef. Toch won de film de Camera d’or voor het beste debuut op het afgelopen festival van Cannes: Stranger Than Paradise van Jim Jarmusch.

Twee jaar geleden vertoonde de New Yorker Jim Jarmusch op festivals in Rotterdam en Berlijn zijn korte film Stranger Than Paradise. Enthousiasme alom en Jarmisch verkondigde dat dit het eerste deel van een drieluik moest zijn.

Het materiaal waarop de film gedraaid was, had hij gekregen van Wim Wenders. Die had hij leren kennen via Nicolas Ray bij het maken van Lighting Over Water/Nick’s Movie. Wenders had wat rolletjes film overgehouden na het draaien van The State of Things en toen Jarmusch met het scenario voor een korte film bij hem kwam, kreeg hij het onbelichte materiaal.

Van de Nederlandse critici kreeg Jarmusch een prijs op het festival van Rotterdam in 1983. Jarmusch kon van het daaraan verbonden geld de huur van z’n appartement betalen, maar ook doorwerken aan de realisatie van de door hem voorgestane lange versie. De Westduitse producent Grokenberger verschafte hem mede via het tweede net ZDF het geld om Stranger Than Paradise af te maken. De wereldpremière van de lange versie vond plaats in Cannes 1984 in de Quinzaine des Réalisateurs en door wat gesjoemel — van wiens kant dan ook — kon de film meedingen naar de Caméra d’Or, de prijs voor het beste debuut. De Nederlandse filmliefhebbers waren inmiddels allang bekend met Jarmusch’ eerste lange film, Permanent Vacation.

Verwachtingen
Na de eerste vertoningen op het Filmfestival van Rotterdam wordt deze maand met hoge verwachtingen uitgezien naar de theaterroulatie van Stranger Than Paradise. Ondanks de angst dat de omhoogschrijverij wel eens tot een fiasco zou kunnen leiden, moeten we ons toch aansluiten bij de rij van enthousiastelingen over Jarmusch’ film.

Al vanuit Cannes schreven we ‘Jim & Wim redden Cannes’, waar respectievelijk Stranger Than Paradise en Paris, Texas echt opvielen en een verademing waren tussen zoveel rotzooi. Inmiddels hoor je al meer mensen terugkomen op dat aanvankelijke enthousiasme over Paris, Texas; bij Stranger zal nog moeten blijken of het ooit zover komt. Maar opvallend is toch dat Wendersfans als Jarmusch en Van Leeuwaarden & Rijneke in de festivalbijlage van de Volkskrant zich afwijzend uitlaten over Wenders’ meest recente productie.

Illusie
Onderverdeeld in drie hoofdstukken (‘The New World’, ‘One Year Later’ en ‘Paradise’) vertelt Jarmusch met zijn film een mooi, innemend verhaal over drie moderne drop outs van de Amerikaanse samenleving. De van oorsprong Hongaarse Willie woont al een aantal jaren in New York. In zijn bouwvallige woning bezit hij bijna alles wat hem tot ‘de ware Amerikaan’ maakt: hij heeft een televisie, telefoon en een koelkast en nuttigt tv-diners. Soms wipt zijn vriend Eddie even langs, met wie hij samen gokt bij de paardenraces (“Tokyo Story is een goede tip!”).

Willie wil zonder (Hongaars) verleden zijn en bevindt zich mede daardoor in een soort niemandsland, waarin hij alleen in zijn denken een echte Amerikaan is. Hoewel je er nauwelijks aan twijfelt dat hij zich echt zou vervelen in zijn officieel werkloze bestaan, wordt zijn illusie op treffende wijze doorgeprikt, wanneer hij plotseling wordt opgezadeld met zijn nichtje Eva, kersvers uit Boedapest en op weg naar een tante in Cleveland. Zij ís iemand en geeft door haar (manier van) vragen de toeschouwer tegelijk een licht ironische kijk op het bestaan van Willie en Eddie, die op slag verliefd op haar is.

In het tweede deel bezoeken Eddie en Willie haar in Cleveland, waar zij bij tante Lotte woont en in een hamburgertent werkt. In het derde deel vertrekken de drie vanuit het besneeuwde, kille Cleveland naar Florida, waar de zon schijnt (wij zien het er alleen maar waaien) en waar door een reeks misverstanden het trio op tragikomische wijze uiteenvalt.

Visuele kracht
Dit verhaal wordt door Jarmusch verteld in een bijna minimaal aantal instellingen. Schaarste aan geld en middelen zal ongetwijfeld een rol gespeeld hebben bij het vinden van deze vorm voor het filmisch vertellen van zijn verhaal, maar tegelijk bewijst hij er zijn grote talent mee. De schaarste dwong hem ertoe om per take oplossingen te zoeken voor problemen als découpage en close-ups. Werkend met bevriende acteurs en actrices kon Jarmusch lang repeteren om die problemen op te lossen. Met de camera op een vast punt, die hooguit mee kan pannen, werden door de bewegingen van de spelers binnen het gegeven kader de oplossingen gevonden, die Stranger Than Paradise tot een bijzondere filmische vertelling maken.

Na Permanent Vacation en Stranger Than Paradise is Jarmusch ongetwijfeld een van de grootste jonge talenten in de Amerikaanse cinema. Ook ‘Hollywood’ heeft dat inmiddels begrepen en de aanbiedingen om de oost- voor de westkust te verruilen stromen hem dan ook toe.

Met zijn visuele kwaliteiten biedt hij een inspirerende kijk op alledaagse gebeurtenissen en weet hij kracht te tonen in mensen, die door de ‘normale’ samenleving zijn afgeschreven. Met zijn spelers toont hij aan te beschikken over een grote dosis relativeringsvermogen en humor bij het vastleggen van zijn omgeving. De wereld die hij creëert en laat zien, spreekt een jong, modern publiek aan, zoals dertig jaar geleden Nicholas Ray met Rebel Without a Cause.

Maar werden toen de jonge helden nog gedreven door kleinburgerlijke ideeën over ‘gelukkig zijn’ en ‘het maken’, waaraan ze meestal te gronde gingen, Jarmusch, maar ook Rijneke & Van Leeuwaarden in Voro-Nova, laten zien dat die gedachten achterhaald zijn. De totale drop out kan bij wijze van spreken tot in alle eeuwigheid, desnoods in z’n eentje, zich totaal op zijn gemak voelen, bevrijd!