STAND VAN DE MAAN

IDFA opent dit jaar met Stand van de maan, deel twee van een drieluik over het leven van een christelijk gezin in ’s werelds grootste moslimnatie, Indonesië. Een interview met regisseur Leonard Retel Helmrich, die na drie maanden terugkeert in een veranderd Nederland.

Leonard Retel Helmrich

"Ik zag het op het internet: een foto van Theo van Gogh op een Indonesische site. Ik schrok ervan, zeker toen ik las over het waarom van de moord. Het lijkt wel oorlog, dacht ik." Het is de vroege ochtend van zaterdag 13 november. Regisseur Leonard Retel Helmrich (1959) is een uur geleden geland op Schiphol. Terug in Nederland na drie maanden Indonesië, waar hij heeft gewerkt aan het derde deel van zijn drieluik over een christelijke familie in een overwegend islamitisch land. Het eerste deel, De stand van de zon, verscheen ruim twee jaar geleden. Deel twee, Stand van de maan, opent deze week IDFA, is voor het Sundance-festival geselecteerd en ook nog steeds in de race voor een Oscar.
Onderweg in de auto van zijn zus, co-scenarist en producent Hetty Naaijkens, reflecteert Leonard Retel Helmrich op de moord op cineast Theo van Gogh. Sinds Retel Helmrichs vertrek is het Nederlandse landschap veranderd. In Indonesië gebeurde dat al eerder. "Sinds de reformatie van 1998 is de moslimbeweging in Indonesië geradicaliseerd. Soeharto hield om economische redenen de rem op de islam, zodat hij rijke Chinezen privileges kon geven, maar sinds zijn aftreden in 1998 hoor je de islam vaker. Juist in Indonesië, maar eigenlijk overal waar potentieel iets aan de hand is, heeft 11 september als een katalysator voor de radicalisering gewerkt."

"Niemand in het buitenland neemt onze minister-president serieus."

Ondanks de groeiende rol van de islam in de Indonesische samenleving weerstond Retel Helmrich de verleiding om daar in Stand van de maan uitvoerig bij stil te staan. Hoewel hij beelden laat zien van demonstraties en laat horen hoe de stemmen van de imams letterlijk aan volume winnen, vormt de politieke situatie in het land niet meer dan een achtergronddecor voor het verhaal over de 62-jarige moeder Rumidja, haar zoons Bakti en Dwi en kleindochter Tari.
Retel Helmrich: "Ik heb wel meer gedraaid, maar heb minder van de politieke situatie gebruikt dan in De stand van de zon omdat het minder onder het volk speelt. Niemand keek enkele weken geleden naar de installatie van de nieuwe president. Er werd gezapt op zoek naar een soap op een ander kanaal. De mensen zijn hun geloof in de politiek kwijt. Wat tijdens de verkiezingen nog leefde, zijn loze beloftes gebleken. Ik zie daarin een parallel met Nederland waar de mensen ook a-politiek zijn geworden. Sinds de reformatie is de onrust in Indonesië toegenomen en spreken de kiay (schriftgeleerden) de mensen aan op hun morele plichten: in de film zie je de islamitische ordedienst door de straten paraderen. Maar als er vervolgens een woonwijk in vlammen opgaat, kijkt niemand daar meer van op. De kiay en imams gooien juist olie op het vuur. Ze dwingen het volk in een bepaald stramien te denken, terwijl de mensen zich niet in hun moraliteiten herkennen. Dit lokt tegengas uit, net als Balkenende met zijn domineespreken over normen en waarden gebaseerd op zijn geloof. Als ik in het buitenland over politiek praat, schaam ik mij Nederlander te zijn: niemand die onze minister-president serieus neemt."
Het klinkt alsof een documentaire als Stand van de maan inmiddels ook in Nederland gesitueerd zou kunnen worden. Retel Helmrich: "Absoluut. Ik zou zo’n film wel willen maken als ik net zo’n klein groepje mensen centraal kan stellen." Producent Hetty Naaijkens zegt voor een dergelijk project al benaderd te zijn door een omroep.

"11 september heeft als een katalysator voor de moslimradicalisering gewerkt."

De politieke realiteit schemert in Stand van de maan vooral door in de persoonlijke keuzes van de hoofdpersonen. Bakti bekeert zich om praktische redenen tot de islam. Moeder Rumidja voelt zich zo eenzaam in het streng-islamitische Jakarta, dat ze terugkeert naar haar geboortedorp op Midden-Java, waar nog een mildere vorm van de islam bestaat. Ook verwerkt Retel Helmrich subtiel politiek commentaar in metaforische beelden van tunnels, dieren en golven. De camera volgt een argeloos vliegje op de muur dat plotseling door een tji-tjak (salamandertje) wordt aangevallen die zich achter een schild aan de wand verschuilt. Retel Helmrich: "Dat is het wapenschild van Indonesië. Ik ben bewuster naar dingen om me heen gaan kijken, ben gaan werken met wat ik visuele haiku’s [Japanse dichtvorm van drie regels] noem. Vlieg — salamander — schild is een haiku in visuele termen."
De montage speelt in Stand van de maan een grotere rol dan in het eerste deel van het drieluik. Drie editors kwamen er aan te pas. Retel Helmrich daarover: "Een editor is een psychiater die een soort psycho-analyse maakt van wat ik in een roes heb gefilmd. Vorige zomer is er een eerste versie gemaakt, die qua opzet hetzelfde was als De stand van de zon, alleen met andere situaties. Maar ik wilde niet twee keer dezelfde film maken. Bovendien waren er belangrijke dingen uitgelaten, zoals een dreigend misstapje van een man op een veertig meter hoge spoorbrug, wat juist zo’n pareltje is van wat ik mijn ‘single shot’-cameratechniek noem: het onafgebroken filmend bewegen rond een gebeurtenis."

Alleen de landschappen heeft Retel Helmrich met een 35mm-camera gedraaid. Voor het overige werkt de regisseur bij voorkeur met een lichtere DV (digital video) camera. "Het voordeel van DV is dat je veel meer kunt draaien voor hetzelfde geld. Het is wachten op een parel — het juiste moment; daarop anticiperen en reageren, deel uitmaken van een gebeurtenis, daar in opgaan. Veel standaard editors die het klassieke werk op de Filmacademie hebben geleerd, snappen dat niet. Die zijn niet gewend in een beweging te snijden. Bij mij moet dat altijd. Ik ben altijd in beweging."
"Ik zwenk de camera nooit omdat dat te veel nadruk legt op mijn aanwezigheid. Ik wil onzichtbaar zijn, om mijn onderwerp heen draaien als een satelliet in de ruimte. Bij een gesprek tussen twee personen zal ik daarom nooit tussen beide partijen gaan staan en zwenken van de een naar de ander. Ik draai om ze heen of beweeg naar achteren zodat ze tegelijk in beeld zijn. ‘Even orbitten’ zeg ik altijd. Net als met een onderwatercamera: omdat je in het water zweeft, kun je geen plotselinge bewegingen maken, maar draai je continu met je onderwerp mee."
Een twee uur durende ruzie tussen Rumidja en een woekeraarster om een bankstel draaide Retel Helmrich integraal. "Na twintig minuten vervielen ze in herhaling: voor mij een mooi moment om de reactie van de ander te draaien. Op die manier probeer ik anticiperend te filmen. Ik heb het gevoel een soort parelvisser te zijn. Ik probeer zoveel parels te vissen tot ik genoeg heb voor een parelsnoer, oftwel een film."

"Een editor is een psychiater die een soort psycho-analyse maakt van wat ik in een roes heb gefilmd."

Editor André de Jong bekeek en bewerkte het materiaal opnieuw in februari. Omdat bezoekers aan het eerste deel moeite bleken te hebben om de personages uit elkaar te houden, begint Stand van de maan met een scène op het strand, waarin Rumidja’s gezicht duidelijk in beeld komt. Retel Helmrich: "Naar Walt Disney-regels bouwt het verhaal zich vervolgens op: in de eerste tien minuten wordt het onderwerp neergezet, na dertig minuten volgt de eerste wending en na weer twintig minuten de tweede wending: heel speelfilmmatig."
De titel van de film verwijst naar de halve maan die het dak siert van elke moskee. Naaijkens: "Dat is een symbool voor wetenschap. Wist je dat de islam van oorsprong een wetenschappelijk geloof is? De profeet Mohammed kon andere geloven in zijn tijd betwisten door zijn wetenschappelijke betogen. De Arabieren wisten al van het bestaan van een sterrenstelsel toen de mensen hier nog in berenvellen rondliepen. Daarom vind ik het ook zo mooi dat de film in de rest van het land in première gaat op 6 januari: dan is het Driekoningen — de dag van de drie wijzen uit het oosten!"

Karin Wolfs