SLEEPY HOLLOW
Tim Burton: De ogen van een vreemde
Schizofrenie, skeletten en schaduwwerelden: Tim Burton weet de duisternis altijd wonderschoon te maken. Zo ook in zijn nieuwste griezelkomedie Sleepy Hollow, waarin de immer vijandige buitenwereld bestaat uit een ruiter zonder hoofd en een samenzweerderige dorpsgemeenschap. Een retrospectief van Tim Burtons films is te zien op het Festival van de Fantastische Film in Amsterdam.
Tim Burton en Johnny Depp op de set van Sleepy Hollow
Perfectie bestaat. Vincent Price in een kasteel vol met wonderschone mechaniek, waarmee een Frankenstein-achtige Edward Scissorhands wordt gemaakt. Ed Wood die zijn idool Orson Welles ontmoet in een café. Een langgerekt skelet op een gekrulde berg, samen met zijn geliefde. Een bloedende boom.
Tim Burton (1958) heeft ongelooflijk veel beelden gemaakt die rechtstreeks uit je eigen fantasie lijken te zijn gezogen. Die fantasieën zijn in de jeugd van Burton en van zijn fans gevoed door Edgar Allen Poe, enge sprookjes met even angstaanjagende als tot de verbeelding sprekende tekeningen en talloze andere griezelverhalen. Tim Burton weet dat gevoel van toen feilloos op te roepen.
Het zou echter te simpel zijn om zijn films nostalgisch te noemen, want kinderfantasieën kunnen nog steeds standhouden als je volwassen bent. Misschien lopen verbeelding en werkelijkheid wat minder door elkaar heen als je iets ouder bent, maar de behoefte aan een parallel universum waarin zich de meest bizarre dingen afspelen, blijft. Want in de fictieve duisternis kan het goed toeven zijn.
Bij Burton is het juist de buitenwereld die bizar is, niet de excentriekelingen die altijd centraal staan in zijn films. De personages hebben op z’n zachtst gezegd een moeizame relatie met de medemens, die hen keurt, manipuleert en normen oplegt. Zoals Edward Scissorhands, die als een soort Kaspar Hauser wordt opgenomen door een gemeenschap hypocriete burgerlijke suburbians. De man met scharen als handen (prachtig gespeeld door Johnny Depp) wordt lange tijd op handen gedragen door de verveelde huisvrouwen die in hem een leuke verpozing zien. Hij knipt hun haren en heggen in de meest vreemde vormen, is een graag geziene gast op barbecues, maar als hij op een gegeven moment door een misverstand in een kwaad daglicht wordt gezet, is het uit met de adoratie. De gemeenschap keert zich tegen hem, waarna hij zich terugtrekt in zijn kasteel, weg van al die bemoeizuchtige blikken. Wie met pek omgaat, wordt ermee besmet, en Burton verzet zich met veel overtuiging tegen deze aloude wijsheid.
Het gegeven van ‘het sympathieke monster’ is natuurlijk niet nieuw (The beauty and the beast, Frankenstein), maar Burton koketteert nooit met de oude genrefilms. Zijn liefde spat van het doek af.
Spijkertanden
Ook in zijn nieuwste film Sleepy Hollow, die terecht een Oscar won voor de art direction, pakt Burton weer flink uit. De losjes op het boek van Washington Irving gebaseerde legende van Sleepy Hollow is verpakt als een film uit de Britse Hammer-studio, die in de jaren zestig goedkope, maar doeltreffende griezelfilms maakte met Christopher Lee als vlaggenschip. In Sleepy Hollow heeft hij een bijrolletje als rechter.
Het dorpje Sleepy Hollow, dat ten noorden van New York zou liggen, wordt anno 1799 geteisterd door de lugubere Headless Horseman (Christopher Walken), die bij nacht en ontij wat notabelen een kopje kleiner maakt. Letterlijk, zodat de film vol zit met virtuoos gefilmde rollende hoofden. Een rebelse New-Yorkse inspecteur (Johnny Depp) wordt naar het dorpje gestuurd om zijn Sherlock Holmes-achtige moderne wetenschappelijke methodes toe te passen tijdens zijn speurtocht naar de bovennatuurlijke verschijning, wat leidt tot hilarische taferelen tijdens het onderzoeken van de plaats van het misdrijf. Christopher Walken laat alle remmen los als de waanzinnige, tot zijn spijkertanden toe gewapende Headless Horseman, Christina Ricci is mysterieus lief als de begeerlijke deerne, maar het is vooral Johnny Depp die de film draagt. Burton en scenarioschrijver Andrew Kevin Walker (Se7en, Fight club) hebben de film volgestopt met subtiele grappen, waar Depp uitstekend mee uit de voeten kan. De inspecteur is weer een typisch Burton-personage: in de gesloten dorpsgemeenschap gelden afspraken en gedragscodes waar hij zich verre van wil houden, maar raakt uiteindelijk toch besmet door de vijandigheid en paranoia.
Zombiefabriek
Burton is een van de weinige filmmakers die er geen geheim van maakt dat sommige van zijn films, met name Vincent en Edward Scissorhands (1990), verstrengeld zijn met zijn eigen leven. Zelf is hij ook vaak bestempeld als ‘weird’ en contactgestoord: zijn jeugd in de zielloze suburb Burbank bij de Hollywoodstudio’s heeft hij doorgeworsteld met het aanbidden van griezelicoon Vincent Price, een obsessie die tijdens een opleiding bij de Disney studio’s resulteerde in zijn eerste korte film Vincent (1982). Deze ode aan Price, in de stijl van de expressionistische film Das Kabinett des Dr. Caligari, is zelfs ingesproken door de horrormeester zelf. Later zou Burton de documentaire Conversations with Vincent maken, maar omdat Price stierf in 1993 is deze nooit voltooid.
Het is een wonder dat Burton überhaupt een film kon maken bij Disney. In het vermakelijke boek ‘Burton on Burton’ noemt hij de studio "een zombiefabriek" en vertelt hij dat hij zich soms uren opsloot in de wc of zich onder zijn bureau verstopte. Hij trainde zichzelf in het rechtop slapen met zijn potlood in zijn hand, zodat het leek alsof hij aan het werk was. "Disney and I were a bad mix, I just couldn’t draw all those four-legged Disney foxes", merkt hij op over zijn eerste opdracht, animatiewerk voor The fox and the hound. Maanden heeft hij gewerkt aan sketches voor The black cauldron, waarvan er uiteindelijk geen enkele is gebruikt, omdat ze simpelweg te vreemd waren.
Voordat hij zijn eerste lange film zou regisseren, liet Disney Burton nog een aantal amper vertoonde korte films maken. Een bijna vergeten curiosum in zijn oeuvre is Hans and Gretel, dat hij maakte voor The Disney Channel, waarin Grimms personages worden gespeeld door Japanse amateuracteurs. De film eindigt zelfs in een kung fu gevecht tussen Hans en Grietje. Voor de korte film Frankenweenie bleef hij dichter bij huis: Frankenstein (1931) en The bride of Frankenstein (1935) vormden de inspiratie voor deze speelfilm over een hond die uit aan elkaar genaaide stukken bestond. Ook Edward Scissorhands en Sally uit The nightmare before Christmas bestonden uit bij elkaar geraapte onderdelen. Persoonlijkheid is niet eenduidig, mensen proberen "zichzelf samen te stellen", aldus Burton in een van zijn weinige duidingen van zijn werk, want verder is hij wars van rationele uitleg. Beelden zijn krachtig en roepen een gevoel op, of niet, zo simpel is het.
Fiets
Na Frankenweenie werkte hij nog mee aan Disney’s Aladdin and his wonderful lamp, waarna hij zijn eerste lange speelfilm mocht maken. De bijna surrealistische film Pee-Wee’s big adventure (1985) gaat over een wereldvreemd kind in het lijf van een volwassene dat op zoek gaat naar zijn fiets, maar in de meest vreemde situaties verzeild raakt, zoals dansend op ‘Tequila’ in een biker bar. De film werd door de pers gekraakt, maar leverde toch een redelijke recette op. Hij maakte eerst nog een aflevering voor ‘Alfred Hitchcock presents’ (The jar), voordat hij zich stortte op Beetlejuice (1988), een compleet gefreakte film waarin Michael Keaton een freelance exorcist speelt. "Een feelgood movie about death", aldus scenarioschrijver Micheal McDowell.
‘Weird’ bleek ook succesvol te zijn, en Burton werd gevraagd voor de verfilming van de Batman-strips, waar met hooggespannen verwachtingen en strenge blikken van de fans naar uitgekeken werd. Burton voelde zich vooral aangetrokken tot de schizofrenie van de vleermuisman, iets wat in bijna al zijn films terugkomt. Hij drenkte de film in duisternis, omdat Batman zich daar het liefste verschool. Ook het feit dat clown The Joker eigenlijk een psychopaat blijkt te zijn, moet Burton hebben bekoord, want niets zo mooi als iemand die precies het tegenovergestelde is van zijn uiterlijk.
De keuze voor komiek Michael Keaton was zeer omstreden, omdat de fans van de strip dachten dat Burton de film daarmee een ‘campy’ uitstraling wilde geven. Maar Burton zou pas later volledig aan de haal gaan met een genre, in de hilarische sf-pastiche Mars attacks! ("Nuke ‘m!"), zodat de vrees van de puriteinen ongegrond was. Batman zou uiteindelijk de grootste hit tot dan toe in de geschiedenis van Warner worden.
Gefrustreerd door de druk en concessies die een bigbudgetfilm met zich meebracht, stortte Burton zich op Edward Scissorhands, maar kon de verleiding niet weerstaan om daarna toch Batman returns te maken, waarin hij zich vooral concentreerde op het gedrocht The Pinguin en de vileine Catwoman, naar eigen zeggen zijn meest geliefde vrouwelijke personage.
Wenkbrauw
De ogen van Burtons acteurs zijn cruciaal in veel van zijn films. Vooral als hun gezicht verscholen zit achter make-up, wat nogal eens gebeurt, is het van groot belang dat de ogen eruit springen. De waanzin van Jack Nicholson, de priemende ogen van Michael Keaton, de verbaasde blik en optrekkende wenkbrauw van Johnny Depp, het zijn details die lang naglimmen. Uitzondering is het door Burton bedachte en geproduceerde The nightmare before Christmas (1993), waarin de ogen van Jack Skeleton geheel afwezig zijn. Dit wonder van stopmotiontechniek is een meesterwerk dat donker en opwekkend, intens triest en feestelijk tegelijk is. De film kreeg een PG rating (ouderlijke begeleiding) omdat de film te eng voor kinderen zou zijn, wat echt belachelijk is.
Over de ogen en wenkbrauwen van Johnny Depp zou een heel boek kunnen worden volgeschreven. In Sleepy Hollow maakt hij met één beweging van zijn wenkbrauw zijn personage sceptisch of grappig, sexy of angstig, ironisch of verbaasd. Ook in Ed Wood (1994) is Depp in topvorm, de B-filmer die heilig geloofde in zijn eigen talent had zich geen betere vertolker kunnen wensen. Het is niet moeilijk te raden wat Burton in Ed Wood aantrok: de extreem optimistische Wood die werkelijk dacht dat Plan 9 from outer space een meesterwerk was, is wederom een outcast die niet klikte met zijn omgeving. Hetzelfde kan gezegd worden van de personages in zijn volgende film The planet of the apes, die in 2001 af zal zijn. Apen en Burton, dat belooft wat
Godzijdank is Burton onder zijn bureau vandaan gekropen, en heeft hij zijn potlood en mes geslepen om de strijd aan te gaan met die buitenwereld. Met het beste denkbare wapen: de fantasie.
Mariska Graveland