PITER
Balanceren op het slappe koord
Het leven van de inwoners van Sint Petersburg is getekend langs de lijnen van de Russische geschiedenis. In DocuZone draait deze maand Piter, een portret van de stad en zeven van haar bewoners.
Documentairemakers Jessica en Frank Gorter moesten zich maar geen zorgen maken: taxichauffeur Andrei had voor ze gebeden, het zou goed komen. En jawel hoor: de tweede passagier die die dag bij hen in de taxi stapte, bleek de jongeman die ze nog zochten voor hun documentaire over het leven in Sint Petersburg.
Het voorval is tekenend voor de aanpak van broer en zus Gorter. Balanceren op het slappe koord tussen planning en toeval; wat anderen God noemen of geluk. Met een uitgewerkt idee op zak, maar nauwelijks financiering gingen ze op stap, en vertrouwden erop dat het wel goed zou komen.
Het is aan Harry te danken dat de Gorters anno 2004 filmen in Rusland. Harry was een vriend van hun ouders, die in pré-Perestrojka-Rusland machines verkocht aan fabrieken en terugkwam met "zúlke verhalen". Over microfoontjes die hij vond onder een lamp in zijn hotelkamer. Over de voetbalwedstrijdjes die hij organiseerde tussen de Russische fabrieksarbeiders en zijn eigen medewerkers, waar hommeles van kwam omdat partijbonzen dat vrolijke gedoe tussen Oost en West niet zagen zitten. Vooral de jonge Jessica vond Harry’s verhalen "reuzespannend". "Ik snapte niet hoe die mensen onder zulke omstandigheden konden leven." Frank: "Rusland was een levensgevaarlijke kernmacht; een land waar mensen elkaar aangaven, waar je zelfs voor je familieleden niet veilig was. Dat is het Rusland dat ik me herinner uit de geschiedenislessen op de middelbare school."
Sleutels
In 1990, vijf jaar na de lancering van de Perestrojka-politiek en twee jaar voor de val van het communistische bewind, besloot Jessica — inmiddels 21 jaar oud — met eigen ogen te gaan zien hoe het er in Rusland aan toe ging. Kort daarvoor had ze in een Amsterdams café een Rus ontmoet die op het punt stond terug te rijden naar Sint Petersburg met een volgestouwde Lada met westerse goederen. Sinds ze hem opzocht in zijn stad keert ze minstens één keer per jaar terug. Alexey Zhiglyavskiy, door Jessica kortweg Alex I genoemd vanwege de vele Alexey’s die ze na hem nog leerde kennen, helpt haar nu met de Russische productie van haar films.
Al op de Filmacademie maakte Jessica een korte documentaire over twee inwoners van Sint Petersburg en ook daarna kwam de stad terug in haar werk. In 1998 filmde ze samen met haar broer een portret van een veerman en zijn passagiers op de Wolga en twee jaar geleden regisseerde ze een tv-documentaire over een Nederlander die een noodlijdend tv-station in Georgië van de ondergang probeerde te redden. Nu draait in DocuZone Piter, de tweede film die broer en zus samen maakten. Het is een portret van Sint Petersburg en haar contrastrijke geschiedenis aan de hand van de levensverhalen van zeven inwoners. Vooraf hadden de Gorters de ingrediënten voor hun film bepaald, maar de personen zelf moesten ter plekke nog worden gevonden. Ze zouden beginnen met een taxichauffeur, die hen in contact kon brengen met de andere personen die ze voor ogen hadden.
Volgens broer en zus Gorter zit de charme van hun film ‘m in hun aanpak. Behalve hun ogen actief de kost geven zijn bescheidenheid en dienstbaarheid credo’s die ze hoog in het vaandel hebben. Dat is terug te zien in het bij vlagen nonchalant ogende, ‘handheld’ gefilmde beeldmateriaal, waarin even regelmatig juweeltjes van observaties opduiken. Zoals de scène waarin de oude dame Jelena haar huis binnengaat. Het kost een hoop gerammel met sleutels in het donker voor ze de drie deuren heeft geopend naar haar appartement, een privé-eiland waar heden en verleden gebroederlijk naast elkaar bestaan.
Frank: "Het is wandelen op de lijn van wat je waarneemt en wat je zelf inbrengt. De manier waarop we aanwezig zijn hangt samen met de bereidheid van mensen om ons iets te vertellen. Dat er soms in de camera wordt gekeken, geeft blijk van onze aanwezigheid, dat knippen we niet geforceerd weg in de montage."
Reclameman
Jessica: "Sommige momenten zijn bijna te mooi om waar te zijn. Zoals die jonge reclameman die bij Andrei in de taxi stapte. We hadden van tevoren een camera op de motorkap gezet en gevraagd of hij er bezwaar tegen had dat we de taxirit filmden. Vervolgens ontspon zich tussen die twee een gesprek over reclame en religie, waarop Andrei — taxichauffeur en evangelist — beweerde dat Jezus met de verkondiging van zijn blijde boodschap de eerste reclamemaker was."
Het is niet de enige scène waarin de aanwezigheid of het oog van de makers iets toevoegt aan een situatie. Jessica: "Neem het beeld van Jelena die zit te eten. Het verhaal is niet alleen dat ze eet — het is veel meer. Iemand die eet heeft iets dierlijks. Zij doet dat in de entourage van die kamer, waar haar verleden haar omringt, zodat die scène eigenlijk over basisbehoeftes gaat. Zeker als je daarna verneemt dat ze in de oorlog honger heeft geleden en dat haar vader daardoor stierf."
Niet alleen in het beeld, maar ook in het geluid komt de stem van de makers terug. Frank, die muziek studeerde aan de academie in Utrecht, wilde een soundtrack die aansloot bij de rol van de makers in de film. Frank: "Soms is de muziek heel functioneel, zoals marsmuziek bij een mars. Ook heb ik ter plekke geluiden opgenomen die subtiel onder bijpassende scènes zijn gebruikt, zoals het gebonk van heipalen, dat het verloop van tijd aangeeft. Maar er is ook muziek die de ondersteunende functie overstijgt, die stuurt hoe je naar het beeld kijkt. Zo heb ik zelf muziek gecomponeerd bij de scène van de jonge designer op zijn hippe fiets, die een gevoel van versnelling en beweging geeft. Daarnaast heb ik elektronische muziek gebruikt van de New Composers, een groep die bestaat uit Russen en een Rotterdammer, bij de scène waarin de eigenaar van een bloemenhandel door zijn imperium loopt. Door hem op die manier te introduceren kun je zien wat hij heeft opgebouwd en begrijp je tegelijkertijd dat hij iets volkomen nieuws heeft verwezenlijkt, zonder dat hij dat zelf vertelt."
Stoet
De kiem van de samenwerking tussen broer (1972) en zus (1969) werd in 1996 aan de Wolga gelegd. Jessica was in Rusland en Frank — in Nederland — vroeg zich af wat zijn zus daar eigenlijk deed. Hij mocht langskomen als hij mee ging naar de Wolga om te filmen.
In 2003 richtten ze gezamenlijk hun eigen productiebedrijf Filimon op. Na Ferryman across the Volga (1998) is Piter de tweede film die ze samen maakten. De titel verwijst naar de koosnaam van de inwoners voor hun stad — of dat nou Sint Petersburg is of het oude Leningrad. De documentaire sluit passend af met een parade van mensen die het beleg van de Duitsers nog kunnen navertellen: een scène die aantoont hoe de geschiedenis — letterlijk — leeft. De oude Jelena (87), een rode ballon in de hand, schuifelt in gedachten verzonken mee in de stoet over een laan die verdacht veel weg heeft van een eenrichtingsweg richting toekomst. Ze is inmiddels overleden, maar in Piter zal ze haar verhaal nog heel wat keren doen.
Karin Wolfs