PETERSBURG, PLACES AND PAINTINGS

Ben van Lieshout (1951) portretteert in Petersburg, places and paintings de Russische schilderes Tatjana Jassievich. De vrouw heeft heimwee naar het Sovjetverleden. Van Lieshout begrijpt haar. "Het is nogal confronterend om te zeggen dat het communisme voor niets is geweest."

Je hoeft geen kenner te zijn om te zien dat Petersburg, places and paintings een film van Ben van Lieshout is. "Ik maak sterk visuele films. Ik hou er niet van om met taal een verhaal te vertellen. Films moeten zichzelf meedelen. Stilistisch kom ik altijd uit bij dezelfde beeldtaal. Ik hou van lange shots. Van tevoren denk ik lang na over wat ik wil laten zien. Voor Winkelhart (een documentaire over winkelcentrum Hoog Catharijne, JvdB) struinde ik nachten door het winkelcentrum, omdat ik eerst moest weten wat ik precies in beeld wilde brengen. Zelfs de camerastandpunten legde ik van tevoren vast."

Uw stijl lijkt sterk beïnvloed door filmmakers als Béla Tarr. "Ik voel me beter thuis bij de Oost-Europese dan de Amerikaanse cinema. Wat moet ik met films waarin elke drie seconden een nieuw shot langskomt? Dat gaat mij te snel. Ik zie dan niets. Oost-Europese filmmakers durven langer te kijken dan voor het verhaal strikt noodzakelijk is. Het geeft een andere beleving, die ik ook wil bereiken. Oost-Europese films hebben ook niet het soort spitse dialogen dat je altijd in Amerikaanse films vindt. Ik heb een hekel aan die slimheid. In Theo van Goghs ‘Medea’ zit het ook. Katja Schuurman en die blonde jongen zeggen van die gevatte dingen die mensen in werkelijkheid nooit zeggen."

U noemt Petersburg, places and paintings een documentaire, maar de film doet aan fictie denken. Schilderes Tatjana Jassievich lijkt een rol te spelen. "Ik heb haar inderdaad een beetje geregisseerd. Nee, het ging niet zover dat ik haar vroeg melancholisch te kijken, maar veel is geconstrueerd. De minimalistische teksten die Tatjana uitspreekt, heeft ze in wisselwerking met mij geschreven. We hebben de teksten uitgeprobeerd in een studio. Dingen die ik niet vond kloppen, schrapte ik. Het ritme en de dosering moesten goed zijn. Ik ben niet van de ‘direct cinema’. Ik ben er soms door gefascineerd, maar kan het niet zelf maken. Ik bereid me altijd intensief voor, omdat ik greep wil krijgen op de werkelijkheid. Pas als de film helemaal in mijn hoofd zit, ga ik draaien."

Is Petersburg, places and paintings nu een documentaire of een fictiefilm? Klopt het eenzame beeld dat u schetst van Tatjana met de werkelijkheid? "Ik toon nadrukkelijk één aspect van Tatjana. Dat ze een vriend en een kind heeft, laat ik niet zien. Ook zie je haar vriendennetwerk niet en hoor je haar geen vrolijke verhalen vertellen. Ik laat dat allemaal niet zien, omdat ik het voor deze film niet interessant vind. Ik wil de essentie van haar doen en laten pakken."

Wat is die essentie? "Ik vind het fascinerend dat Russen die zijn opgegroeid in de communistische periode, heimwee hebben naar die tijd. Tatjana weet dat er verschrikkelijke dingen gebeurden, maar kijkt met bewondering terug op bepaalde aspecten. Ik begrijp haar ambivalentie. Ze is opgegroeid met een wereldbeeld waarvan ze geen afstand wil doen. Begrijpelijk, want als ze dat doet, moet ze erkennen dat haar halve leven niets voorstelde. Er komt nog iets bij: veel Russen zijn teleurgesteld in het kapitalisme. Veel mensen zijn als oud vuil aan de kant gezet. Ook zagen veel Russen onder Jeltsin hun spaarcenten in rook opgaan. Het versterkt de heimwee naar vroeger. Tatjana wil het idee niet aanvaarden dat de Sovjet-Unie niks voorstelde. Ze legt dat gevoel vast in schilderijen, zonder dat het opdringerig of pamflettistisch wordt."

Ik vind het een vorm van gemakzuchtige nostalgie. "Dat is niet de bedoeling. Het gaat om een menselijk fenomeen. Nancy Adler, die veel onderzoek heeft gedaan naar de Stalinperiode, schrijft dat zelfs gevangenen in de Goelag huilden toen Stalin overleed. Zelfs zij zagen in Stalin nog steeds een vaderfiguur."

Dat is interessant, maar daar gaat uw film niet over. "Ik heb geen film over de Sovjet-Unie gemaakt, maar over het heden. Het gaat mij om een gevoel van onthechtheid. Tatjana reist voortdurend tussen Amsterdam, Berlijn en St. Petersburg. Ze is altijd onderweg."

Daarmee is ze een echt Van Lieshout-personage, want uw personages vinden nooit hun draai in hun omgeving. "Ik weet niet of ik het bewust zoek, maar het draait er wel vaak op uit. Russen hebben het gevoel van ontheemding helemaal sterk. Ze richten hun huizen niet gezellig in, maar wekken de indruk ieder moment op te kunnen breken. Het fascineert mij."

Het verbaast me, want uw huis maakt een zeer geordende indruk. Alles staat keurig op zijn plek. "Ja, dat is een paradox."

Kunt u hem oplossen? "Ik denk dat ik de veelvormigheid en de chaos bedwing door er een kader omheen te zetten."

Jos van der Burg