Personal Shopper

De nieuwe film van Olivier Assayas en zijn muze Kristen Stewart is  een rijk en ambigu spookverhaal over de zoektocht naar identiteit en zekerheid in een ongrijpbare wereld.

In hun tweede film samen gaan de Franse filmmaker Olivier Assayas en de Amerikaanse actrice Kristen Stewart verder waar Clouds of Sils Maria (2014) ophield. Niet dat Personal Shopper nou een direct vervolg is op die film over het Opening Night/All About Eve-achtige verhaal waarin ze de assistent speelde van een actrice die in het reine moet komen met haar leeftijd en de eeuwigdurende vraag hoe je je als kunstenaar met je werk identificeert. Maar ook nu speelt Stewart weer zo’n schaduwfiguur. Ze is de persoonlijke assistent van een Duits supermodel voor wie ze op haar scootertje in Parijs kleding, juwelen en accessoires shopt bij de duurste designers. Deze Kyra behandelt haar alsof ze onzichtbaar is. Bovendien kruisen hun levens elkaar bijna nooit. Kyra is altijd elders. Maureen checkt online welke kleding ze bij welke gelegenheid heeft gedragen. Ze leert haar werkgeefster alleen maar kennen als virtuele aanwezigheid. Als een schim sluipt Maureen haar appartement binnen en hangt de nieuwe kleding in de kasten. Ze is Kyra’s onzichtbare alterego, wat nog wordt versterkt door de terloopse opmerking van een van de ontwerpers dat ze precies dezelfde maat hebben en Maureens steelse, zelfs erotische verlangen om de verboden kleren van Kyra zelf te dragen — ze staan haar prachtig natuurlijk, ze had zelf wel model kunnen zijn — en stiekem in haar bed te overnachten als ze er weer eens niet is.
Ze is nog op een andere manier een afschaduwing van de vrouw die ze misschien zou kunnen zijn. Sinds de dood van haar tweelingbroer is ze niet meer compleet: ze wacht op een teken van hem van gene zijde en dwaalt dankzij haar paranormale gaven in een tussenwereld waarin allerlei verschijnselen tot haar spreken die zowel manifestaties van haar eigen onderbewustzijn als andersoortige materialisaties kunnen zijn.
Assayas zou Assayas niet zijn als hij deze thema’s en motieven, deze vragen over identiteit en spiegelbeelden niet zou koppelen aan de geschiedenis van kunst, film, en mode. Kleding is natuurlijk altijd een prachtige metafoor voor binnen- en buitenkant, verhullen en onthullen en het ontvouwen van identiteit. Veel hedendaagse mode is eigenlijk anti-mode, alleen te dragen door vrouwen zonder lichaam. Maureen is op veel manieren een vrouw zonder lichaam. Door de manier waarop ze haar fragiele, jongensachtige lichaam verstopt in winterse truien bijvoorbeeld. En door hoe haar fysiek langzaam verdampt in haar pogingen contact te krijgen met haar broer. Bovendien lijdt ze aan dezelfde kwaal als haar broer. De eerste keer dat we haar naakt zien is op de onderzoekstafel bij de dokter. Een magnifieke zet van Assayas om Stewarts lichaam te ontseksualiseren. Als we haar later in Kyra’s kleren zien glippen, dan wordt ze bijna zelf een spook, onstoffelijk en doorzichtig, en lijken de jurken te zweven.
De fascinatie van de kunsten voor het bovennatuurlijke zet Assayas aan via het esoterische werk van de Zweedse schilderes Hilma af Klint (1962-1944). Maar belangrijker nog door in herinnering te roepen dat de geschiedenis van radio, film en fotografie altijd sterk verbonden is geweest met de interesse in de geestenwereld. Zo memoreert hij dat de Amerikaanse gezusters Fox in de tweede helft van de negentiende eeuw het moderne spiritisme introduceerden via klopsignalen van de overledenen, juist toen de morsecode werd uitgevonden. De spook­scènes in de film refereren zelfbewust aan toverlantaarnprojecties en andere fantasmagorieën uit de vroege film- en media­geschie­denis, tot een op hol geslagen bioscooporgel op de soundtrack aan toe. En haar eigen interacties met een schimmige entiteit vinden plaats — hoe modern, en hoe techno-kritisch — via sms. Het telefoonschermpje als laatste domein van al onze angsten en verlangens.
Intrigerend en niet-te-classificeren zijn geen termen waar je lichtvaardig mee moet omspringen als het over film gaat. Ze zijn een beginpunt, geen eindoordeel. Toch zijn ze van toepassing op Assayas’ film, die een elegante mix is van psychodrama, spookfilm en milieuschets. Ex-vampierliefje uit de immens populaire jeugdfilmserie Twilight Stewart is natuurlijk perfect gecast, met haar personages en personae die van film naar film reizen, net zoals het van pervers genoegen getuigde om haar als Hollywood-celebrity de voetveeg van een veeleisende theaterdiva te zien spelen in Sils Maria. Assayas is ook het soort regisseur dat ervan geniet om slim en cinefiel te zijn. Je kunt best zonder al die referenties, over die traditie van de kunst die altijd in dialoog is met de geschiedenis. Dan heb je gewoon een bizar en cerebraal spookverhaal dat z’n bezoekers net zo kan verdelen als het deed bij z’n première in Cannes, waar de film alsnog met de regieprijs werd bekroond. Met films als dit is het als met mensen: het is geen allemansvriend, maar wel iemand die je zou willen leren kennen. Ook als het een fantoom blijkt.

Dana Linssen