PERFECT CIRCLE (SAVRSENI KRUG)

Tijdens het 42 maanden durende beleg van Sarajevo maakte Ademir Kenovic documentaires met het collectief SaGA. Met Perfect circle realiseerde hij de eerste naoorlogse Bosnische speelfilm. Co-scenarioschrijver is de zeer gerespecteerde dichter Abdulah Sidran, die voor de oorlog de scenario’s schreef voor alle Joegoslavische films van Emir Kusturica. Kenovic en Sidran behandelen het grootste oorlogsfenomeen dat zij zelf aan den lijve hebben ondervonden — het scheiden van de familie. De hoofdpersoon in hun film komt tot de slotsom dat de dood de enige hoop is voor de bewoners van Sarajevo.

Afgezien van de films van de ‘zwarte beweging’, die de schaduwzijde van de socialistische maatschappij belichtten (regisseurs als Makavejev, Petrovic en later Kusturica), stond de filmkunst van voormalig Joegoslavië in het buitenland bekend om zijn partizanenfilms, vooral in landen als China en de voormalige Sovjet-Unie. De thema’s over de Tweede Wereldoorlog waren onuitputtelijk. Voor elke grote nationale feestdag hadden we een nieuwe oorlogsfilm. Op een of andere manier stond deze filmesthetiek ver van mij. Ze kwam op mij altijd clichématig over, als een pathetisch stripverhaal, gekunsteld. Maar ik stoorde me er niet aan, omdat ik de Tweede Wereldoorlog niet had meegemaakt. Tegenwoordig bestaat mijn thuisland niet meer. In de nieuwe staten van ex-Joegoslavië staan partizanenfilms officieus op de zwarte lijst. Bovendien is er geen belangstelling meer voor het verre verleden, omdat recentelijk een nieuwe oorlog heeft plaatsgevonden. En ditmaal heb ik er zelf deel van uitgemaakt.

Nog steeds verwoest
Om die reden zag ik met grote spanning de eerste na-oorlogse Bosnische speelfilm tegemoet. Maand na maand volgde ik het nieuws over opnames van de film Perfect circle, met name omdat hij geregisseerd is door Ademir Kenovic, wiens eerdere films ik zeer waardeer. Hij weet op filmische wijze om te gaan met emoties en te vertellen over gewone mensen. Hij laat zien dat elk individu in feite speciaal is. Hij is degene die tijdens de oorlog in Bosnië-Herzegovina het grootste aantal documentaires produceerde en regisseerde. Daarnaast was hij hoofd van de filmmaatschappij SaGA, die wereldwijd bekendheid genoot tijdens de oorlogsjaren, vooral wegens de film MGM en de serie Point du jour, beide vertoond op festivals in Cannes, Berlijn, New York…
Ik hoopte dus iets te gaan zien dat een voortzetting zou zijn van zijn zeer unieke, geraffineerde gevoeligheid voor film. Maar ik wist ook dat het maken van de eerste naoorlogse film, in een nog steeds verwoest land, zou kunnen lijden onder het streven om teveel dingen te willen vertellen. Uiteindelijk kwam de Perfect circle gereed. De film is gemaakt in samenwerking met een groot aantal Europese landen, waaronder Nederland. Het verhaal volgt de lotgevallen van Hamza, een dichter uit Sarajevo, wiens vrouw en dochter de belegerde stad ontvluchten. Op een dag vindt Hamza twee kinderen, vluchtelingen van het platteland, wier ouders zijn omgekomen. De film spitst zich toe op hun warme en zeer speciale vriendschap.

Surrealistische scènes
Naast de realistische weergave van de oorlogstragedie, kent de film een poëtische, surrealistische benadering van de wrede werkelijkheid vol wanhoop, angst, teleurstelling, eenzaamheid, honger. Dit aspect wordt gecreëerd in visioenen, erg mooi opgenomen met een zeer stijlvol geschapen sfeer. Maar de twee benaderingen gaan niet goed samen. Op de plaatsen waar zij elkaar afwisselen, is de film zwak.
De scènes over het harde oorlogsleven, het jagen van de sluipschutters en de slachtoffers, gepresenteerd op een brute en onomwonden wijze, boeten in aan kracht door de accumulatie van verschillende (of te veel) situaties. De verhaalstructuur wekt de indruk een opeenstapeling van gebeurtenissen te zijn, waarin geen tijd genomen wordt voor de emotionele ontwikkeling van de personages. De dramaturgische lijn is te gevuld, zodat de film niet ‘ademt’. Dit plaatst de surrealistische scènes buiten de context.
Een goed voorbeeld is de scène van Hamza’s ophanging in een uitgebrande tram. Het geeft ons een zeer apocalyptisch gevoel. Het is krachtig en verontrustend. Het toont een gedesillusioneerde man die, in een verwoeste stad, de enige uitweg ziet in een visoen over zelfmoord. Maar geplaatst in de context heeft het fragment te weinig ruimte om verwerkt te worden door de toeschouwer. Alles beweegt zich op hetzelfde (hoge) energieniveau. De surrealistische sequenties zijn zeer poëtisch en soms ontroerend, hetgeen nog eens wordt versterkt wordt door de prachtige gedichten van Abdulah Sidran. Maar helaas hebben ze niet de tijd en ruimte in de film om tot het publiek door te dringen.

Niettemin is Perfect circle veruit één van de beste pogingen in ex-Joegoslavië om een film te maken over de recente oorlog. De meeste andere films herhalen nog steeds de patronen van de partizanenfilms van vijftig jaar geleden, waarin het eigen volk wordt verheerlijkt. Sommige van deze nieuwe oorlogsfilms, zoals Pretty villages, pretty flames uit Servië, worstelen met de behoefte de schuld aan de oorlog evenredig onder alle nationale groeperingen te verdelen. De meeste Kroatische films proberen de oorlogsacties te rechtvaardigen door te wijzen op het algemene belang van hun nationalistische idealen. Perfect circle daarentegen wordt gekarakteriseerd door een oprechte belangstelling voor het individu en zijn zwakheden in de oorlogsrealiteit. Alleen al door het persoonlijke drama van de hoofdpersonages verhaalt de film over de tragedie van de hele Bosnische bevolking.

Rada Sesic
Vertaling: John Bosters

Rada Sesic studeerde journalistiek in Sarajevo, woont sinds vier jaar in Nederland en werkt als filmmaker en journalist. Tijdens het Nederlands Film Festival gaat haar korte film Room without a view in première.