Patriotism en Mishima: A Life in Four Chapters

Twee beeldschone uitgaven over het wonderlijke leven van schrijver Yukio Mishima, de Japanse sterauteur die een kunstwerk maakte van zijn leven en meer nog van zijn dood.

“Never in action had I discovered the chilling satisfaction of words, never in words have I experienced the hot darkness of action.” Zie hier het levensgrote dilemma van Yukio Mishima, de grootste Japanse auteur van na de Tweede Wereldoorlog. Wat was belangrijker, leven of kunst? Lichaam of geest? De pen of het zwaard? De schrijver, filmmaker, acteur, bodybuilder, rechts-nationalist en neo-samoerai oversteeg al deze categorieën in wat zijn belangrijkste werk werd: zijn eigen leven, en zijn zelfgekozen dood.

Hoe hij dit levenswerk vormgaf, uit welke lagen het bestond, daarover gaat Paul Schraders oogverblindende Mishima: A Life in Four Chapters (1985). Criterion heeft de film uitgebracht met een loodzwaar beladen tweede disc en gehuld in ravissant mooi vormgegeven papier.

Maar de mooiste extra is van Yukio Mishiima zelf: zijn half uur durende film Patriotism (1966), ook uit bij Criterion, na veertig jaar niet vertoond te zijn. Deze serene, elegante registratie van een seppuku (rituele zelfmoord) is in alles het tegenbeeld van Schraders extravagante muziek- en kleurexplosie. Vijf jaar voor Mishima zijn leven beëindigde met een theatrale zelfmoord had hij die al verfilmd, met zichzelf in de hoofdrol. Patriotism is dus een kroniek van een aangekondigde zelfdoding.

Dolk
Seppuku (ook wel hara-kiri), een afschuwwekkend pijnlijke dood waarbij de buik met een dolk van links naar rechts wordt geopend, was een verbijsterend statement in Mishima’s Japan. Voor de samoerai was het een eervolle manier om te sterven, maar in het Japan van de jaren zeventig, dat zo graag modern en vredelievend wilde zijn, was het volstrekt anachronistisch.

Waarom pleegde Mishima zelfmoord, op het hoogtepunt van zijn succes? Zijn dood was even onvoorstelbaar als onvermijdelijk, zegt filmkenner en persoonlijke vriend Ritchie in een mooi interview. Voor de sterauteur was de dood de missing link tussen leven en kunst, tussen woord en daad, tussen zelfcreatie en zelfdestructie. Zijn hele leven had hij geworsteld met die dualiteit, en het was zijn levensdoel die te overstijgen. Het vernietigen van zijn eigen lichaam, dat hij met zoveel zorg had gebeeldhouwd, in een daverende slotakkoord van een leven in de spotlights – ja, het klinkt eigenlijk heel logisch.

Paul Schrader koos een prachtige vorm om al die verschillende lagen van Mishima’s leven naast en over elkaar te leggen: hij weeft drie niveaus door elkaar. Het fundament is de laatste dag van het leven van de schrijver in 1970, als hij in zijn nieuwste militaire kostuum, samen met leden van zijn privé-leger, een generaal knevelt en oproept tot herstel van het keizerlijk gezag. Maar zijn revolutionaire oproep verwaait en komt niet aan bij de moderne militaire jeugd, en dus staat Mishima maar één ding te doen: de weg van de samoerai volgen.

Dan zijn er enkele episodes uit zijn leven, in het zwart-wit van Ozu gefilmd: een vreselijke jeugd bij een zieke oma; exhibitionistische fotosessies waarbij hij afwisselend poseert als Renaissance-standbeeld of halfnaakte samoerai. De derde laag bestaat uit dramatiseringen van Mishima’s verhalen, verbeeld in hallucinant vormgegeven theatrale sets, ontworpen door Eiko Ishioka, een grafisch ontwerper zonder enige filmervaring.

Paleiswacht
Het einde van dit levensverhaal is bekend; uiteindelijk gaat het allemaal om die zelfmoord. Het is dan ook een symbolische gerechtigheid dat de film die Mishima zelf over zijn dood maakte meer impact heeft dan de theatrale, intellectuele en ook wat afstandelijke verfilming van Schrader.

Patriotism ís Mishima. Hij schreef het scenario, voerde de regie én vertolkte de hoofdrol van de paleiswacht die samen met zijn geliefde zelfmoord pleegt. Ondanks het gruwelijke onderwerp is de film wonderlijk sereen. In een kale set registreert de camera kalm de liefdevol uitgevoerde rituelen, en komt in een prachtige afscheidsseksscène zo dichtbij dat hij de zwetende lijven lijkt te aaien. En dan volgt het bloedbad, ongekend direct in beeld gebracht. Het onderscheid tussen kunst en werkelijkheid is opgeheven. Dat maakt Patriotism, meer nog dan A Life in Four Chapters, tot de essentie van Mishima’s kunstenaarsschap.