OUDE TONGEN

Hollandse nieuwe: kindermishandeling, seriemoordenaars en masochisme

  • Datum 05-01-2011
  • Auteur Bart van der Put
  • Gerelateerde Films OUDE TONGEN
  • Regie
    Gerardjan Rijnders
    Te zien vanaf
    01-01-1994
    Land
    Nederland
  • Deel dit artikel

Op het Filmfestival Rotterdam draaien drie nieuwe Nederlandse films waarin feit en fictie elkaar overlappen. Gerardjan Rijnders en Ian Kerkhof gebruikten voor hun films Oude Tongen en Ten monologues from the lives of the serial killers bestaande gegevens om hun visie op de hedendaagse samenleving te geven. In Venus in furs van Maartje Seyferth en Victor Nieuwenhuijs verruilen twee mensen de realiteit voor een erotische droomwereld.

In het voorjaar van 1987 kwam het Groningse dorp Oude Pekela in het nieuws, omdat er sprake zou zijn van grootschalige kindermishandeling voor de vervaardiging van kinderpornografie. Wat begon als een lokaal gerucht haalde al snel de pers en groeide uit tot een nationaal schandaal. Een langdurig en intensief justitieel onderzoek leverde echter geen bewijzen op en de kwestie werd afgedaan als een uit de hand gelopen geval van massahysterie. Gerardjan Rijnders, artistiek leider van Toneelgroep Amsterdam, gebruikte de affaire als uitgangspunt voor zijn filmdebuut Oude Tongen. De drie uur durende tv-serie zal in Rotterdam in een ingekorte bioscoopversie te zien zijn.
Oude Tongen had ook Twin Pekela kunnen heten. De serie vermengt de realiteit van het vermeende kinderporno-schandaal met de formule van de Amerikaanse soap-noir ‘Twin Peaks’. Net als het Amerikaanse voorbeeld is het dorp Oude Tongen een microkosmos van de hedendaagse samenleving, in dit geval de Nederlandse. We betreden het dorp op de dag waarop het CDA-Tweede Kamerlid Does het zaad van de twijfel plant. Does vertelt het doktersechtpaar Fred en Jannie Ligt dat hij uit betrouwbare Amerikaanse bronnen vernomen heeft dat er in Nederland volop kinderporno gemaakt wordt. Does vermoedt dat Oude Tongen hier een grote rol in speelt en toont het onthutste echtpaar wat pornoblaadjes om zijn standpunt kracht bij te zetten. De dokter meent een van de afgebeelde kinderen te herkennen uit het dorp, waarna via roddel en valse verdachtmakingen de hele gemeenschap in de ban van het schandaal raakt. Tijdens een mini-playbackshow op de benefietavond ‘Kleren voor Bulgarije’ bereikt de stemming in het dorp haar kookpunt.

Kneuterigheid
Conform de ijzeren wet van de soap-opera ontrolt het verhaal zich door de interactie van de verschillende personages. En dat zijn er nogal wat: een getraumatiseerde ex-burgemeester, een tandarts met huwelijksproblemen, een politieman met een overspelige echtgenote, een naar liefde hunkerende weduwe en een aan pornofilms verslaafde werkeloze huisvader vormen slechts een fractie van de uitgebreide cast.
Rijnders’ dialogen en de prestaties van de acteurs overstijgen met gemak de povere kwaliteit van de gangbare Nedersoaps, maar het halveren van de lengte van Oude Tongen voor de bioscoopvertoning doet helaas afbreuk aan de niet geringe kwaliteiten van de serie. Een aantal personages komt niet meer volledig uit de verf en het einde oogt tamelijk verwarrend. Wel is Rijnders er uitstekend in geslaagd met een scherp oog voor Hollandse kneuterigheid de hypocrisie van onze samenleving bloot te leggen. Waar iedereen op de kansel springt om de onschuld van het kind te beschermen, worden peuters van alle kanten gestimuleerd om op de televisie de geilheid van Michael Jackson en Madonna te imiteren. Volgens Rijnders mogen we dus niet verwachten dat kinderen "lieve onschuldige kleuters op een hekje" blijven, want "ze weten genoeg als ze een beetje uit hun ogen kijken."

Net als Gerardjan Rijnders gebruikte Ian Kerkhof een verontrustend reëel gegeven om een statement over de hedendaagse maatschappij te maken. Kerkhofs nieuwste film, Ten monologues from the lives of the serial killers, is een samenraapsel van werkelijkheid en fictie. In drie van de tien monologen uit de film horen we de werkelijke stemmen van beruchte seriemoordenaars. In een vierde monoloog gebruikt Kerkhof een acteur om het relaas van Charles Manson te vertellen. In de andere zes monologen horen we de weerslag van het maatschappelijk verval in het werk van drie schrijvers en een rapgroep terug.
Ten monologues begint met grofkorrelige zwart-wit beelden van een man van een jaar of vijftig, die kettingrokend in een gevangeniscel zit. Op de geluidsband horen we de bekentenissen van Edmund Emil Kemper. Hij vertelt over de omgang met zijn slachtoffers en de haat die hij voor zijn moeder voelde. Over de moord op zijn moeder zegt hij: "I came out of my mother and enraged I went back in."

Ontworteling
Het scherm blijft dan een paar minuten egaal rood, terwijl rappers van de omstreden groep The Geto Boys in kleurrijke termen over het doden van hoeren zingen. Aan het eind van hun rap zeggen ze geïnspireerd te zijn door de misdaden van Jeffrey Dahmer, een seriemoordenaar die uitsluitend jongens vermoordde. Kerkhof vervolgt met een statisch beeld van een neger in een keldervertrek, die op gedreven toon J.G. Ballards gedicht ‘The atrocity exhibition’ voordraagt, een aaneenschakeling van feitelijke en fictieve moorden. De voordracht keert later in de film terug en vormt met het relaas van Charles Manson het enige moment waarop beeld en geluid direkt met elkaar verbonden zijn. De resterende teksten worden begeleid door geënsceneerde beelden van een vastgebonden slachtoffer, found footage van spelende kinderen, stroboscopisch gemonteerde opnames van kinderen en geslachtsorganen, en een filmpje dat zo uit de koker van Frans van de Staak had kunnen komen.
De regisseur beschouwt het fenomeen seriemoordenaar als symptomatisch voor het einde van een tijdperk. Ofschoon de gebruikte teksten van Ballard, Roberta Lannes en Henry Rollins niet direct betrekking lijken te hebben op seriemoordenaars, spelen ontworteling en verval er een centrale rol in. In het universum van Kerkhof vormen seriemoordenaars de voorbodes van een nieuwe culturele identiteit. En zoals Ted Bundy in de film verklaart, ze zijn niet meer te stoppen. Bundy komt uitgebreid aan het woord in geluidsfragmenten uit zijn laatste interview, dat hij een dag voor zijn executie aan een Amerikaanse tv-dominee gaf. Hoewel Bundy in het bewuste gesprek geen moment berouw toonde over zijn misdaden is het in Nederland een paar jaar geleden integraal door de Evangelische Omroep uitgezonden. De man die tenminste negentien vrouwen vermoordde was namelijk kort voor zijn dood bekeerd en beweerde dat er maar één reden voor zijn gedrag was: een langdurige verslaving aan pornografie. Kerkhof vervangt het beeld van de seriemoordenaar en de kwijlende dominee door een masturberende jongen op wiens lichaam gewelddadige pornofilms geprojecteerd worden. Evangelische propaganda of metafoor voor cultureel verval, de seriemoordenaar blijkt op meerdere fronten inzetbaar.

Voordat zijn tweede speelfilm The mozart bird al zijn tijd opeiste schreef Ian Kerkhof samen met Maartje Seyferth het scenario voor Venus in furs. Seyferth maakte samen met Victor Nieuwenhuijs onder de naam Moskito Film de afgelopen tien jaar zo’n veertien korte films en kunstdocumentaires. Venus in furs, hun eerste lange speelfilm, is geïnspireerd op de roman ‘Venus im Pelz’ van Leopold von Sacher Masoch. In de in 1869 verschenen roman werd voor de eerste keer het spel van onderwerping, fantasie en macht beschreven dat sindsdien met de term masochisme wordt aangeduid. Voor het regisseursduo vormde het boek slechts een uitgangspunt voor de film. Wat hen erin aansprak was het centraal stellen van de verbeelding, het creëren van een eigen realiteit, een gegeven dat ook de grondslag voor hun kunstdocumentaires vormde.
In het begin van de film belanden we in bed bij hoofdpersoon Severin von Kusiemski en zijn vriendin Wanda von Dunajew. De twee sluiten een contract, waarmee Severin zich verplicht Wanda op haar wenken te bedienen. Met genoegen vervult hij zijn huishoudelijke taken, totdat strijken, tuinieren en het schrobben van de vloer hem niet genoeg bevrediging meer schenken. Severin daagt zijn meesteres uit hem eens lekker met de zweep te bewerken. Aanvankelijk slaat ze er vol overtuiging op los, maar al snel blijkt dat ze liever geknuffeld wil worden. Uit liefde blijft ze het spel echter meespelen.

Strijkbout
Om hun verbeelding niet door anderen te laten beïnvloeden hebben de regisseurs ieder contact met de hedendaagse sm-wereld vermeden. Acteurs André Arend van Noord en Anne van der Ven begaven zich wel in het milieu van leer en zweepjes om zich beter in hun personages te kunnen inleven. Gezien de intensiteit waarmee Van der Ven de zweep hanteert en de gelatenheid waarmee Van Noord een sigaret op zijn rug laat uitdrukken zijn ze daarin volledig geslaagd. Venus in furs gaat echter niet zozeer over de sm-cultuur, als wel over het uitleven van erotische fantasieën. Door de strakke beeldtaal, de spaarzame, Engels nagesynchroniseerde dialogen en het masochistische thema zal de film niet iedereen bekoren. Temeer daar we uitsluitend de seksuele beleving van de personages te zien krijgen. De film lijkt daardoor vooral bedoeld voor toeschouwers die raakvlakken zien tussen de eigen fantasie en die van Severin en Wanda.
Net als in Tom Kalins Swoon verdringen kleine details af en toe de zorgvuldig geschapen tijdloosheid; een rinkelende telefoon, een strijkbout of een moderne treincoupé. Een stijlbreuk die treffend benadrukt dat de personages voortdurend tussen werkelijkheid en fantasie laveren. Daarbij raakt de film en passant aan de essentie van de bioscoopervaring, waarbij de kijker zich immers het ene moment kan laten meeslepen door het vertoonde, en het volgende alweer wordt afgeleid door het kraken van een zak chips of het lampje boven de nooduitgang.

Bart van der Put