Kom en zie

Terwijl De jeugd van Ivan samen met andere klassiekers van Andrej Tarkovski weer in de filmtheaters draait, krijgt de gerestaureerde versie van Elem Klimovs Kom en zie een release op blu-ray. Een beter tweeluik over de jeugd in oorlog is haast niet voor te stellen. 

Toen Andrej Tarkovski werd aangeboden om het scenario van De jeugd van Ivan (1962) als zijn speelfilmdebuut te verfilmen, was er een specifiek verhaalelement dat de Russische regisseur het meeste aansprak: de psychologische staat van Ivan. De film, die flink werd herschreven door Tarkovski en zijn afstudeerkompaan Andrej Kontsjalovski, speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog en toont hoe deze jongen (Nikolaj Boerljajev) van zijn jeugdigheid wordt beroofd. ‘Hij kwam op me over als een vernietigd personage, volledig ontwricht door de oorlog’, schreef Tarkovski in zijn biografie. Wanneer De jeugd van Ivan begint is die karaktermoord al gepleegd. Ivan is een geestachtige verschijning die alleen tot leven lijkt te komen in idyllische flashbacks en hoopvolle droomsequenties. Hij wordt steeds weer wakker in dezelfde nachtmerrie van de oorlog. 

In de Sovjet-Unie reageerde men koeltjes op deze psychologisch complexe verbeelding van Ivans trauma. Het verhaal werd als bourgeois weggezet, wat volgens Russische filmhistorici eigenlijk betekent dat de non-lineaire vertelling niet gewaardeerd werd. Buiten Russische grenzen kreeg Tarkovski wel de lof die hij verdiende: Jean-Paul Sartre zag zijn filosofische opvattingen over existentialisme weerspiegeld in De jeugd van Ivan. De jury van Venetië bekroonde de film met een Gouden Leeuw, het startschot van Tarkovski’s roemruchte loopbaan.

23 jaar later bleek een sterk op De jeugd van Ivan lijkende film het eindpunt van een andere grote Russische regisseur. Elem Klimov had al een carrière achter de rug met door de Sovjets gevierde (Welcome, or No Trespassing) en gehate (Rasputin) films toen hij zijn laatste meesterwerk voltooide. Na het voortijdig overlijden van zijn geliefde vrouw, de ondergewaardeerde regisseur Larisa Sjepitko, had Klimov nog maar één film in petto. Dat was dan wel gelijk zijn meest persoonlijke, kwade en liefdevolle film ineen. 

Kom en zie (1985), een verwijzing naar de Apocalyps in het boek Openbaring uit het Nieuwe Testament, volgt een groepje Wit-Russische partizanen die nazi’s proberen te verdrijven. Jongetje Florja (Aleksej Kravtsjenko) vindt een geweer en mag mee op missie. Zo wordt hij eigenhandig getuige van de ondenkbare horror van de oorlog en genocide. Het grootste verschil tussen Tarkovski en Klimov is hoe ze die horror benaderen. Tarkovski kiest voor suggesties en allusies. Het geweld kun je je precies voorstellen, maar zie je amper. Klimov kiest juist voor de openbaring ervan: Florja heeft het gezien, in zijn jeugd Klimov ook, dus jij moet het ook zien. Waar Tarkovski zich bezighoudt met wat er overblijft van hopeloze kinderen, toont Klimov hoe die hoop in eerste instantie verloren raakt. Een betere, en misschien ook wel zwaardere double bill valt bijna niet voor te stellen.

Lees ook het artikel ‘Tergend en verpletterend‘ over het Tarkovski-retrospectief in Eye.