KAFKA

Wie op 26-jarige leeftijd met zijn debuutfilm de Gouden Palm in Cannes ontvangt, krijgt een ongelooflijke last op zijn schouders gelegd. Dat overkwam Steven Soderbergh in 1989 met sex, lies and videotape. Zijn film werd vervolgens tot overmaat van ramp met open armen en ogen ontvangen door critici en publiek en door iedereen de hemel ingeprezen. KAFKA heet zijn tweede film en de gevreesde vijandige reactie, die bij elke tweede film van iemand optreedt, heeft zich in de Verenigde Staten al geuit en zal ook bij het lang wachtende en smachtende publiek hier ten lande niet uitblijven.

Persoonlijk vond ik sex, lies and videotape een van de meest overschatte films van de jaren tachtig. Wie erop staat dat de titel van zijn film zonder hoofdletters wordt geschreven verdenk ik automatisch van inhoudsloze, onvolwassen pretentie of besmetting door het e.e. cummings virus.

steven soderbergh had zijn scenario zelf geschreven en helaas was dat te zien. sex, lies and videotape is een sympathieke film, vol met beginnersfouten, maar het is vooral een oppervlakkige film over oppervlakkige mensen.

KAFKA moet, als ik STEVEN SODERBERGH dit keer goed begrepen heb, zonder kleine letters worden geschreven. Ja, het gaat inderdaad over Franz Kafka, de schrijver, hoewel hij het in de film zonder voornaam moet doen. SODERBERGH benadrukt dat dit geen verfilming van een zijn boeken is en evenmin een poging tot een biografie. Het is een fantasie hoe de wereld van Kafka eruit zou hebben kunnen zien als zijn nachtmerries werkelijkheid waren geweest.

Kafka is onverfilmbaar, zo meent SODERBERGH terecht. Orson Welles, met wie SODERBERGH ten onrechte is vergeleken, maakte The Trial maar vergat er bij te vertellen dat hij het als komedie gemaakt had en iedereen begreep zijn film verkeerd. Jean-Marie Straub en Danièle Huillet verfilmden Amerika, maar deden dat op hun eigen onnavolgbare manier en noemden hun film Klassenverhältnisse. Het scenario van KAFKA is dit keer niet van SODERBERGH zelf, maar van Lem Dobbs. Inderdaad, dat is de naam van het Humphrey Bogart personage uit Treasure of the Sierra Madre, maar ook het bewust gekozen pseudoniem van een jonge scenarioschrijver uit Hollywood, die vooral beroemd is omdat hij het beste niet geproduceerde scenario (Edward Ford) op zijn plank heeft liggen. Het scenario van KAFKA slingerde al zo’n tien jaar door Hollywood voordat SODERBERGH het ging verfilmen. SODERBERGH had het in 1985 al onder zijn neus gehad, maar vond na de Gouden Palm en de hooggerezen verwachtingen de tijd pas vijf jaar later rijp om met het scenario naar Praag af te reizen om het daar te verfilmen.

Expressionisme
Amerikanen die een ‘Europese’ film willen maken, daar hebben Europeanen een gezond wantrouwen tegen. Opgegroeid in een oppervlakkige cultuur kunnen ze de valkuilen en obstakels van Europa nu eenmaal moeilijk bevatten. Zelfs al heten ze Woody Allen.

Net als Allen’s Shadows and Fog is KAFKA gelukkig in zwart-wit gedraaid. Zwart-wit is mooier dan kleur en het is makkelijker voor de regisseur om de te verlangen sfeer op te roepen. SODERBERGH en zijn cameraman Walt Lloyd zijn het meest beïnvloed door Carol Reed’s The Third Man, Terry Gilliam’s Brazil en zwart-wit horrorfilms uit de gouden Hollywood-periode.

Dobbs stond iets anders voor ogen. Hij uitte de bekende schrijversklacht na het zien van KAFKA dat deze film waarschijnlijk zonder scenario was opgenomen, in ieder geval zonder zijn scenario. Dobbs had meer van het Duitse expressionisme terug willen zien. Het verhaal plaatst hij in Praag in 1919, het jaar waarin Das Kabinett des Dr. Caligari vervaardigd werd, en een van de belangrijkste personages noemt hij Dr. Murnau, gespeeld door Ian Holm. Dat verschil in mening is terug te zien. SODERBERGH kan niet duidelijk een nieuwe, andere visie geven op het scenario en hij blijft een film lang op twee of meer gedachten hinken.

Jeremy Irons speelt de titelrol. Deze lovenswaardige en door mij ooit bewonderde acteur presteert het om elke keer als hij met gepijnigde blik de zaal intuurt mij bijna te doen uitroepen: "Is er een dokter in de zaal?" Hij kijkt zo zuur, het is overduidelijk dat deze man aan een hele grote maagzweer lijdt. Bij het uiten van zijn tekst wordt hij geholpen door onze eigen Jeroen Krabbé, als grafdelver en literatuurliefhebber Bizzlebek. Krabbé krijgt zijn naam na vele jaren goed op de aftiteling, Hilde Van ‘Meighem’ moet als ‘Female Anarchist’ daar nog even op wachten. Toon Agterberg is het als ‘Youthful Anarchist’ al wel gelukt.

Voor wie nog altijd geen reden heeft gevonden om KAFKA te gaan bekijken, meld ik dat Alec Guinness en Armin Mueller-Stahl ook meespelen. En ondanks al mijn bedenkingen tegen Amerikaanse pretentie die geen enkel moment waargemaakt wordt, is KAFKA een interessante film. Het is terug te zien dat mensen hier een idee, hoe klein dan ook, gehad hebben en iets geprobeerd hebben. Soderbergh en Dobbs zijn jonge talentvolle cineasten die het spelen met hoofdletters en pseudoniemen achter zich moeten laten en een echte film zouden kunnen maken.