IRRÉVERSIBLE

Vooruitgesneld door een reputatie van seks en geweld was Irréversible van Gaspar Noé bij voorbaat een van de grootste schandaalsuccessen van het afgelopen Filmfestival Cannes. "Je kunt de film afwijzen, maar niet op cinematografische gronden", stelde de Frans-Argentijnse filmmaker daags na het festival.

Hoe vaak kun je een film voor de eerste keer zien? Gewapend met geruchten en waarschuwingen vertrok ik op een vroege woensdagochtend naar Brussel om Irréversible van Gaspar Noé (1963) te zien en de regisseur te spreken. Een film over een man die met een brandblusser wordt doodgeslagen. Met een vanuit één camerastandpunt gedraaide, negen minuten durende verkrachtingsscène. En daarna zou het wel meevallen, want de tweede lange film van de maker van het brute en opruiende Seul contre tous (1998) keert de tijd om. Zelfs de bezoekers van het Filmfestival Cannes wisten, dankzij de voorspoedig werkende hype- en publiciteitsmachine al min of meer wat hun te wachten stond.
Noé geeft toe dat hij daar zelf voor verantwoordelijk was: "De film bestaat, iedereen heeft het erover." En hij wil dat iedereen het erover heeft, want: "De meeste mensen zijn gehypnotiseerd door geweld, maar slechts weinigen voelen zich er verantwoordelijk voor. Je leest altijd van die verhalen in de krant van getuigen van vechtpartijen en verkrachtingen, maar de meeste mensen doen niks. Ze staan erbij en kijken ernaar, draaien het hoofd af of lopen weg."
Het is niet eenvoudig om als bioscoopganger je verantwoordelijkheid te nemen voor de wrede taferelen waar Noé zijn publiek deelgenoot van maakt. Zijn omgekeerde hellevaart begint als een duistere, ontredderende duizeling. Het is een bezwete nacht, de wereld verkeert in een agressieve dope- en drankroes. De camera (vaak door Noé zelf bediend) is boven en onder, tolt, het achterstevoren afgespeelde geluid draait en dreint en krijst. De film verbeeldt niet alleen de stuurloze paniek van zijn hoofdpersonen, die de verkrachting op de vriendin van een van hen willen wreken. De film is paniek. De toeschouwer is in de film.

Tunnel
In het stadse daglicht buiten de bioscoop zijn het echter niet de seks en het geweld waarover ik iets van de regisseur wil weten. Hij is er trouwens kort over: de productiegeschiedenis werd door toeval bepaald. Er waren sterren (Monica Bellucci en Vincent Cassel) en dus was er geld. Dat zou een vrolijke, provocerende erotische film met een echt stel hebben kunnen worden, zoals het oorspronkelijke plan was. Bellucci en Cassel waren echter beducht voor een film die te dicht bij hun werkelijke leven zou komen. Met de grensverleggende regisseur wilden ze evenwel graag werken.
"Bij Seul contre tous had ik vijf jaar om de voice-over te schrijven. Nu was er alleen een synopsis van drie pagina’s. Er waren geen dialogen, niets. Er was alleen het sterke gevoel dat ik een film moest maken over verkrachting en wraak en de onomkeerbaarheid van de tijd. Die voel je het beste als er iets verschrikkelijks gebeurt. En het verschrikkelijkste wat er kan gebeuren is je realiseren hoe het kwaad in de menselijke natuur huist. Dat is de weg van licht naar donker, die in de film in omgekeerde volgorde wordt afgelegd. Maar in werkelijkheid is het natuurlijk andersom: het leven begint met een blinde gang door een donkere tunnel naar het licht."
Zonder script en met acteurs die bereid waren om te improviseren en heel ver te gaan, begon Noé met draaien. Bij het einde (of het begin), als alles nog schoon en helder is. "Omdat niets vaststond moesten we wel bij het (chronologische) begin beginnen. Dat liet ruimte voor spontane invallen en had als voordeel dat de acteurs de gebeurtenissen werkelijk doorvoelden. Bovendien verdween Monica daardoor ook op een gegeven moment letterlijk van de set en ging het laatste deel, wat in de film het begin is, over wat er met mannen gebeurt als er geen vrouwen meer zijn. Mijn idee van de hel is een wereld zonder vrouwen."

Zaden
De begrippenparen mannelijk en vrouwelijk, geboorte en dood, anaal en vaginaal, binnen en buiten, licht en donker, chaos en orde vormen op het oog eenvoudige handvatten om je door die pulserende, woedende film een weg naar buiten, naar begrip te banen. Noé heeft geen bezwaar tegen een dergelijke metaforische duiding van zijn film: "Hoe diepzinnig is het nou helemaal, de roodgrijze kleur van bloed die mijn film doordrenkt, de tunnel, het trauma van de geboorte?"
Minder eenduidig is het gekozen thema van de onomkeerbaarheid van de tijd, een logische consequentie van de typisch westerse beeldspraak dat de tijd een pijl zou zijn, die eenmaal afgeschoten in zijn begin de zaden van het einde draagt. Noé vertelt dat hij zich dat pas bewust werd op het moment dat hij eenmaal de titel van zijn film had, en daarmee de a-chronologische structuur. "Ik was op zoek naar een titel die in alle talen hetzelfde zou kunnen zijn. Dan kom je al snel bij het Latijn uit. Bladerend door het woordenboek stuitte ik op de uitspraak van Ovidius dat ’tijd alles kapot maakt’, zoals nu nog de ondertitel, of het motto van de film luidt. Dat vond ik inspirerend genoeg om mee te beginnen. Als de tijd alles vernietigt, dan zou je kunnen verlangen naar een buiten-tijdelijke staat. Maar dat lost ook niets op. Zonder tijd gebeurt er niets. Als tijd destructief is, dan kan dat alleen doordat hij ook creatief is.
"Ik geloof niet in de vrije wil. Je noodlot wordt bepaald door anderen en door toevalligheden. Je kunt wel denken als ik dit niet had gedaan, dan was dat niet gebeurt, maar dan is er wel weer iets anders. De pijl van de tijd vind ik een werkbaar concept. Tegelijkertijd is het natuurlijk zo dat je je eigen leven niet chronologisch bekijkt. Het verleden komt in flarden. Zo kwam ik op Irréversible en besloot ik met de tijd te spelen.
"Technisch gezien is het onmogelijk om de tijd om te draaien. Er zijn wel experimenten in die richting gedaan, maar het dichtstbij kom je door de tijd in stukjes te knippen en die in omgekeerde volgorde te presenteren. Die benadering doet je anders over het heden nadenken. En het heden is de enige link tussen waar je vandaan komt en waar je naartoe gaat."

Genade
Dat roept de vraag op of Noé in zijn tijdsbegrip nog een stapje verder wil gaan. Is Irréversible ook een poging om de tijd zelf te vernietigen en daar een andere tijdsopvatting voor in de plaats te stellen? Het laatste beeld van de film, zou niet alleen het eerste beeld hoeven te zijn, het kan ook geïnterpreteerd worden als het allerlaatste.
"Het moment waarop Monica aan het einde van de film een boek leest in de zon (het beeld dat vorige maand op de cover van de Filmkrant stond, DL) is een moment van genade. Je ziet de hele film lang mensen die zich als beesten gedragen en je realiseert je dat ze zich ook beschaafd hadden kunnen gedragen als de omstandigheden anders waren geweest. De omstandigheden bepalen wie ze zijn, dat is hun onderliggende tragedie. Ik heb niet geprobeerd om dat nog eens om te draaien."
Maar die poster van Stanley Kubricks 2001: a space odyssey prominent aan de muur van Alex’ (Bellucci) appartement dan? En die hele (weder)geboorte-suggestie, tot en met het wit flikkerende stroboscoop-einde dat óók naar Kubricks klassieker verwijst?
"2001: a space odyssey is mijn favoriete film aller tijden en ik heb een hele collectie 2001-filmposters. Het affiche in de film is dan ook van mij. Ik wilde dat Alex en Marcus (Cassel) in het leukst denkbare appartement zouden wonen. Dat zou zonder 2001-poster onmogelijk zijn. De verwijzing naar 2001 heeft meer te maken met het feit dat de film in dat jaar is gedraaid. En dat ik mijn hele leven heb gedacht dat het jaar 2001 de ultieme toekomst was. En nu is dat al voorbij."

Manifest
Je kunt Gaspar Noé, de filmmaker die er behagen in schept de donkerste kanten van het menselijke zijn bloot te leggen en te exploreren, de filmmaker die verder wilde gaan dan Straw dogs (de enige film waar hij ooit uitliep), er niet van verdenken een pessimist te zijn. In een poëtische manifest, dat uitroept waarom hij deze film maakte — omdat tijd alles vernietigt, omdat de mens een beest is, omdat wraak een natuurlijke impuls is — stelt hij ook dat "liefde de bron van alle leven is". "Het is onmogelijk om een pessimist te zijn en films te maken. Daarvoor is pessimisme te destructief en om films te maken heb je veel scheppende energie nodig."
Het verwarrende aan Irréversible is dat die creativiteit niet wordt ingezet voor iets wat aan de traditionele verwachtingspatronen voldoet. Maar ook dat heeft volgens Noé te maken met het feit dat de verwoestende en de vormende krachten zo nauw met elkaar verbonden zijn. Het is ook iets dat hij tijdens het maken van Irréversible in artistieke zin ervoer: "Er zijn veel dingen in de film terecht gekomen die ik zelf ook niet helemaal begrijp. Mensen vragen vaak aan mij waarom Phillippe Nahon (de slager uit Seul contre tous en zijn korte film Carne, 1991, DL) weer in de film terugkeert. Dat was eigenlijk alleen om het publiek te plagen. Zodat degenen die mijn eerdere films hadden gezien zouden denken dat Irréversible weer zo’n soort film zou worden. En degenen die ze niet kenden, maar wel wisten dat de hoofdrol daarin werd gespeeld door een slager die zijn dochter had verkracht, zouden denken dat hij de dader zou zijn. Veel interessanter is voor mij de man met wie hij zit te praten, Stéphane Drouot, een vriend van mij en een filmmaker die door overmatig speedgebruik in een krankzinnigeninrichting is terechtgekomen. Hij zegt dingen waar ik het antwoord niet op weet. Zoals waarom incest het westerse syndroom zou zijn.
"Tijdens de montage ontdekte ik dat de geïmproviseerde dialogen veel meer aan de oppervlakte brachten dan ik me van tevoren had gerealiseerd. Zoals dat Marcus zich tijdens het feest verspreekt als iemand hem vraagt hoe hij heet. ‘Vincent’, zegt hij."

Beukletters
En zo verraadt de tijd meer, zoals het allereerste motto van de film was: "Tijd openbaart alles". Tijdens de afrekeningsscène in Club Rectum (om subtitiliteiten hoef je bij Noé niet aan te komen, maar: "wist je dat ‘rectum’ in het Latijn ‘ het goede’ betekent’?") snoof Cassel (per ongeluk?) wat poppers en overschreed de grens tussen echte en gespeelde agressie. De sfeer op de set wordt door medewerkers als even psychotisch en claustrofobisch omschreven als de draaikolk waarin de toeschouwer de film in wordt gezogen.
Seks en geweld, het is onontkoombaar om het daar bij deze film over te hebben, een film die Noé mede maakte omdat "de geschiedenis van de mensheid in bloed en sperma geschreven is". Maar het is die onomkeerbaarheid van dat alles, dat in beukletters geschreven woord dat je vanaf de begin- en-eindtitels-ineen toedreunt, die je niet loslaat. De wanhopige optimisten onder ons zullen in het einde een soort verlossing zien. Degenen die bevestiging zoeken voor het feit dat het leven een klerezooi is worden ook bevredigd.
Mij daagt deze film uit de tijd te bestrijden, iets wat denk ik ook uit z’n politieke agenda voortkomt. Want dan hebben we het nog niet eens gehad over het feit dat Alex wordt verkracht omdat ze mooi is, denkt dat ze mooi is, dat mensen denken dat wie mooi is ook automatisch goed is en over de krachten die het schone en het goede willen verdelgen. Wat blijft is dat deze film waar is. Pijnlijk. Ik ben er, hoewel ik wist dat het na het ergste allemaal zou gaan meevallen, toch even uitgelopen om te kijken of het daglicht buiten de bioscoopzaal nog bestond. Nu ga ik deze film overnieuw bekijken. Dat is de beste aanbeveling die ik hem kan meegeven.

Dana Linssen