Irrational Man (Woody Allen over)

Een filosofieprofessor lijdt aan het leven in Woody Allens Irrational Man. Tot hij een absurde beslissing neemt en daarmee alles overhoop gooit. Een existentiële komedie zoals Allen die elk jaar moeiteloos van de lopende band laat rollen. We spraken de filmmaker in Cannes.

Door Ronald Rovers

‘Een verdedigingsmechanisme’, noemt Woody Allens personage Miles Monroe in de sciencefictionparodie Sleeper (1973) zijn neiging om altijd grappen te maken. Die neiging heeft de 79-jarige Allen zelf ook. Toen, en nu nog steeds, meer dan veertig jaar en meer dan veertig films later. Het drama dat elk interview en waarschijnlijk zijn hele leven voor hem is — een imago dat hij koestert maar dat ook waarachtig voelt — probeert hij met grappen te verlichten. Op zich een prima strategie. Hij werkt volgens strikte rituelen. Elke ochtend een banaan voor het ontbijt die precies in zeven stukken wordt gesneden. Niet zes, niet acht. En behalve twee momenten waarop de productie iets meer tijd kostte, levert Woody Allen de laatste 45 jaar elk jaar een nieuwe film af.
2015 is het jaar van Irrational Man, niet toevallig ook de titel van William Barretts Studie in existentiële filosofie uit 1958, het boek dat het existentialisme in Amerika introduceerde. Barrett verkondigde dat elk idee van de mens tekortschiet dat het irrationele element, het absurde daar niet in betrekt. Daar kan ik iets mee, moet Allen hebben gedacht. Dus voert hij in zijn film een getormenteerde filosofieprofessor op (Abe Lucas, gespeeld door Joaquin Phoenix) die na aankomst bij een nieuwe universiteit door meerdere vrouwen (Emma Stone en Parker Posey) zowat het bed in gesleurd wordt. Maar dat bevrijdt hem niet van de existentiële last die op z’n schouders drukt. Na een toevallige ontmoeting in een café neemt hij een absurde beslissing. Het is niet Allens beste film van de laatste jaren, maar minder lichtvoetig dan Magic in the Moonlight waarmee hij vorig jaar naar Cannes kwam.

Angst is de duizeling van de vrijheid, zegt Abe Lucas ergens. Komt die zin van u of heeft u die geleend? "Dat is hoe de filosoof Kierkegaard het beschreef. Hij had het over de angst die mensen voelen als ze beseffen dat ze volledig vrij zijn. Mensen willen graag dat hen verteld wordt wat ze moeten doen en hoe ze zich moeten gedragen. Daarom houden ze van wetten en regels. Maar zodra die wegvallen worden ze duizelig."

Hoeveel weet u eigenlijk van filosofie? "Toen ik voor het eerst trouwde, was ik erg jong, twintig. Mijn vrouw studeerde filosofie, ik had er nog nooit iets over gelezen. Maar als ze ’s avonds thuis kwam begon ze me allerlei vragen te stellen en moest ik haar helpen. Toen ben ik filosofie gaan lezen en het boeide me meteen. Plus, in die tijd begonnen ze de films van Ingmar Bergman in New York te vertonen en voor mij was het een interessante puzzel om die twee dingen te combineren."

Wat zien die twee vrouwen in godsnaam in Abe Lucas? Hij drinkt, hij lijdt en hij heeft een pens. "Ik zal het uitleggen. Rita (Parker Posey) duikt met iedereen op die campus in bed want haar huwelijk stelt niks meer voor. Jill (Emma Stone) is een student. En studenten vallen op docenten. Lucas komt daar met die reputatie van rebelse professor en hij is kwetsbaar en destructief. Sommige vrouwen vallen daar op."

Was het lastig om met Joaquin te werken? Hij heeft een reputatie. "Joaquin is de liefste. Heel zachtaardig. Heel professioneel. Op tijd. Kent z’n tekst. Maar er gaat iets in ‘m om… hij is zo getormenteerd! Als hij hier aan tafel zou zitten en je zou vragen of hij dat glas water aan zou kunnen geven, dan krijg je een soort Hamletmonoloog. Alles is zo moeilijk voor hem. Zo zwaar.
Dus hij was perfect voor de rol. Hij kwam ’s ochtends opdagen en zag eruit als een leraar met een burn-out."

Maar er moet toch een soort band zijn tussen u en de acteurs om te kunnen werken? "Jawel, maar die is gewoon professioneel. Ik hoef geen vrienden met ze te worden en ik ga niet met ze eten. Zij doen hun ding. Ik het mijne. Soms moet ik zeggen dat ze wat minder agressief moeten acteren of een zin iets harder uitspreken."

Joaquin is niet Woody Allens alter-ego zoals zoveel andere acteurs waar u mee gewerkt hebt. "Ik hoop het niet. Ik voel me bij lange na niet zo getormenteerd als hij."

Dit is uw 47ste film. Wilt u de 50 halen? Is dat een doel? "Ik wil gewoon blijven werken. En dat lukt zolang ik geld krijg en gezond blijf. Mijn vader werd meer dan 100 jaar oud en mijn moeder 96. Alleen, ik las dat je een lang leven niet van je ouders erft. Wel een zwak hart en diabetes."

Bewaart u uw ideeën voor films nog steeds op handgeschreven briefjes in de la naast uw bed? "Nog steeds. Dat is precies hoe Irrational Man tot stand is gekomen. Ik vond een aantekening die ik ooit over iets uit de krant had gemaakt en die heb ik uitgewerkt."

Verandert er eigenlijk ooit iets? Kan ik nog steeds opschrijven wat ik twintig jaar geleden ook al over u schreef? "Ik denk het wel. Behalve dat ik lichamelijk achteruitga. Ik heb een gehoorapparaat. Mijn haar wordt grijzer. Ik ben niet wie ik twintig jaar geleden was. Maar verder is er niks veranderd. Ik ben geen milligram wijzer geworden."