I’m Still Here

Het geweld van de militaire dictatuur in Brazilië tegen de eigen bevolking reikte verder dan marteling en moord. De gevolgen voor de achterblijvers staan centraal in I’m Still Here.

De bel. Mannen, zonder uniform, maar met wapen. Een huiszoeking, en komt u maar even met ons mee. De waardige en beschaafde manier waarop Eunice en Rubens Paiva op de intimiderende situatie reageren valt op. Rubens rijdt onder gewapende begeleiding in zijn eigen auto weg, twee mannen blijven achter bij de rest van het gezin. Eunice probeert vooral te zorgen dat de kinderen niet bang worden. Of de heren misschien ook wat willen eten?

Het is zowel bizar als heel goed voorstelbaar dat het ongeveer zo is gegaan. I’m Still Here (Ainda estou aqui), gebaseerd op de gelijknamige memoires van zoon Marcelo Rubens Paiva, vertelt de geschiedenis van één gezin in het Brazilië van begin jaren zeventig, maar toont tegelijk het verhaal van honderden verdwijningen onder de militaire dictatuur in dat land (1964-1985) en een veelvoud daarvan in andere dictaturen in de regio en daarbuiten.

De film, waarmee regisseur Walter Salles voor het eerst sinds Linha de passe (2008) terugkeert naar Brazilië, gaat niet over wat er met Rubens Paiva gebeurde of waarom, maar laat zien hoe Eunice en hun vijf kinderen achterblijven met die vragen. En door moeten. Vooral voor Eunice is dat een zware opgave, want naast het willekeurige gebruik van geweld is het ontbreken van enige vorm van verantwoording een andere kenmerkende eigenschap van dictaturen. Haar pogingen een officiële verklaring van de autoriteiten los te peuteren blijven zonder resultaat.

Rubens’ verdwijning is voor het gezin Paiva een aardbeving met naschokken. Het moment waarop ze hun woning in een zonnige, chique wijk van Rio de Janeiro moeten achterlaten maakt de breuk met het leven dat ze hadden definitief. Een breuk die Salles laat schrijnen doordat hij in het eerste deel van de film ruim de tijd neemt om de zorgeloze vrijheid op te roepen waarin de kinderen uit dit gezin opgroeien. Aan de overkant van de straat liggen het strand en de oceaan, het leven lijkt één eindeloze zomervakantie. In de ruime, lichte vertrekken van hun huis worden de progressieve idealen die door de coup werden neergedrukt nog levend gehouden; het is een komen en gaan van bevriende schrijvers, linkse intellectuelen, ronddartelende kinderen en bevlogen jeugd.

Er zijn, anno 1970 en binnen dit specifieke milieu, natuurlijk ook grenzen aan de implementatie van dat progressieve gedachtegoed: de uitbesteding van huiselijke taken aan een hulp/nanny van kleur en de rolverdeling tussen Rubens en Eunice (zij organiseert, maar hij beslist) maken duidelijk dat de idylle verre van voltooid was.

De filmt stelt dit niet expliciet aan de kaak, maar laat wel zien hoe Eunice’ traditionele rol als echtgenote haar met lege handen achterlaat. Na Rubens’ verdwijning moet zij, zonder zelfs maar aanspraak te kunnen maken op haar rechten als weduwe, zichzelf volledig herdefiniëren. Hoe zij zich vervolgens kwalificeert en profileert als mensenrechtenadvocaat en onvermoeibaar uitdager van het regime is een hoofdstuk dat I’m Still Here alleen in vogelvlucht toont; de film over dat deel van het verhaal moet misschien ooit nog eens worden gemaakt.

Met de inzet van nostalgische (en nogal obligate) 8mm-filmpjes blijft Salles in feite dicht bij zijn eigen ervaring van de gebeurtenissen – hij was ten tijde van de ontvoering van Rubens Paiva vijftien en bevriend met de kinderen uit het gezin. Zijn film is het sterkst in die verbeelding van een wereld die nog haast achteloos vertrouwt op de komst van betere tijden. Tot de dag aanbreekt waarop het regime bij hen aan de deur klopt om zijn tanden te laten zien. Daarin laat I’m Still Here ook zien hoe bedrieglijk de illusie van normaliteit kan zijn, wat de film in een tijd van oprukkende autocraten onmiskenbare urgentie verleent.

Met zijn drie Oscar-nominaties, waaronder een voor beste vrouwelijke hoofdrol, brengt de film ook Fernanda Torres, in eigen land allang een gevierd acteur, onder de aandacht van het internationale publiek. Met een mengsel van gratie en geestkracht geeft zij gestalte aan Eunice, die haar tranen wegslikt en de vlucht naar voren neemt.