HAMBURGER LEKTIONEN

Twee documentairefestivals in één maand maar de belangrijkste documentaire van het jaar is nergens in Nederland te zien. In hamburger lektionen verfilmde de Duitse regisseur Romuald Karmakar integraal twee haatpreken uit de Hamburgse Al-Quds-moskee. Een gesprek met de regisseur op het Filmfestival Wenen en tijdens de Duisburger Filmwoche, waar de film een prijs won. "Fazazi zegt dingen die een Duitse neonazi niet zou kunnen zeggen zonder direct opgepakt te worden."

Romuald Karmakar op de Viennale (foto Alexander Tuma)

"In januari 2000 hield de Marokkaanse imam Mohammed Ben Mohammed al-Fazazi aan het einde van de Ramadan een serie lezingen in de Hamburgse Al-Quds-moskee. Een aantal van deze bijeenkomsten werd door een onbekend persoon op video opgenomen. Deze tapes werden later als de ‘Lessen van Sheik Fazazi II’ in de boekwinkel van deze en andere moskeeën te koop aangeboden.
"Na de aanslagen van 9/11 werd bekend dat drie van de zelfmoordpiloten, waaronder Mohammed el-Amir Atta, bezoekers waren van de Al-Quds-moskee en regelmatig vertrouwelijke gesprekken met Fazazi moeten hebben gevoerd. Na zijn terugkeer naar Marokko is Fazazi in juni 2003 door een Marokkaanse rechtbank veroordeeld als het intellectuele brein achter de Salafyia Jihadia-groep en voor ‘het aanzetten tot moord en deelname aan het beramen van terroristische operaties.’ Hij kreeg 30 jaar gevangenisstraf."
Aldus de begin- en eindtekst van hamburger lektionen waarin Romuald Karmakar twee van deze lezingen reconstrueert. Acteur Manfred Zapatka zit op een stoel en leest de integrale tekst, waarin onder meer aan de orde komt of een gelovige met een vals paspoort op bedevaart mag gaan, onder welke voorwaarden het toegestaan is van ongelovigen te stelen en waarom iedereen die de Universele verklaring van de rechten van de mens (unhchr.ch/udhr/lang/dut.htm) onderschrijft in oorlog is met de Islam. Door zijn genadeloze, even bescheiden als dwingende vorm is hamburger lektionen een schokkend en explosief document, dat een onverbiddelijke blik biedt op de zogeheten logica van de ophitsing en de circulaire redeneerstrategieën van elke vorm van radicaal denken.

Hoe bent u met het materiaal voor deze film in aanraking gekomen? Kort na de aanslagen in Londen in 2005 las ik een artikel in de Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung over imam Fazazi waarin uit zijn Ramadan-preken uit januari 2000 werd geciteerd. Toen heb ik contact opgenomen met de desbetreffende journalist en van hem heb ik de videotapes gekregen waaruit de uitspraken in het artikel afkomstig waren evenals een vertaling van een aantal fragmenten van deze teksten. Ik was direct gefascineerd en voelde de dringende noodzaak daar een film over te maken.
Allereerst heb ik de vertalingen gelezen. Dat waren meer inhoudelijke samenvattingen, zonder dat daarin bijvoorbeeld de reacties uit de zaal waren opgenomen. Daarna heb ik zelf contact gezocht met een aantal vertalers om de hele tekst zo objectief mogelijk te laten vertalen om een getrouw beeld te krijgen van wat daar is besproken is. In Duitsland houdt men zich nauwelijks bezig met wat er in onze nieuwste geschiedenis gebeurt en hoe men dat filmisch kan overbrengen.

U heeft aanvankelijk bijna een taalwetenschappelijke benadering. Ik wilde zo dicht mogelijk bij de betekenis van de tekst komen. Ik spreek zelf geen Arabisch, maar begrijp dat het moeilijk te vertalen is. Zo kwamen we erachter dat een deel van de vertalingen die we hadden gekregen afkomstig was van een gerechtstolk, die de toespraken begripsmatig had vertaald. Dat is dus al bijna een interpretatie. Die eerste vertaler was bijvoorbeeld Egyptisch, dus die verstond veel van de Marokkaanse uitspraken van de imam niet tot nauwelijks. Bovendien waren de opnamen niet van topkwaliteit. Niet alle reacties uit de zaal waren goed te verstaan. Uiteindelijk hebben er acht vertalers aan de film meegewerkt, tot en met mensen die bijvoorbeeld goed thuis zijn in Marokkaanse slang. Er zit een bepaald jargon in dat ook veel Marokkanen niet direct kunnen thuisbrengen. En ik heb hulp ingeroepen bij het precies in het Duits omschrijven van Bijbelse begrippen die te maken hebben met de Apocalyps.

Met acteur Manfred Zapatka maakte u op vergelijkbare wijze in 2001 das himmler projekt, waarin Zapatka een drie uur durende speech uitspreekt die Heinrich Himmler op 4 oktober 1943 in Kasteel Posen hield voor de nazi-top. In hamburger lektionen leest hij niet alleen de integrale tekst van de ‘lessen’ van 3 en 5 januari 2000, maar ook de reacties uit de zaal. Bovendien verduidelijkt hij bepaalde begrippen, zoals ‘halal’ (rein, toegestaan) en ‘haram’ (onrein, verboden) die niet zo in de oorspronkelijke tekst staan. Dat sluit aan bij een bepaalde Arabische traditie van redeneren, waarin vaak begrippen tussen haakjes geduid of verduidelijkt worden. Voor ons was het ook een manier om uit te leggen wat bepaalde begrippen betekenen die onder niet-Moslims niet direct bekend zijn. Bovendien konden we zo ook rekenschap afleggen van de manier waarop we sommige uitdrukkingen hebben vertaald. Een begrip als ‘onder vier ogen’ bestaat bijvoorbeeld niet op die manier in het Arabisch, terwijl de imam precies dát bedoelt wanneer hij zegt dat hij op bepaalde vragen niet in het openbaar, maar later wel privé kan ingaan.

Wat was uw bedoeling met deze film? Ik wilde allereerst onderzoeken water nu precies in deze moskee gebeurt. Nadat ik zoveel over haatpredikers had gelezen, voelde ik dat er een bepaalde context ontbrak. Je hoort alleen de meest schokkende fragmenten. Maar hoe komen mensen ertoe om zo te denken? Voor mij is dit een belangrijk Duits document. Deze man was een tijdlang deel van onze maatschappij. Hij preekte in een Hamburgse moskee tegen mensen die nog geen uur daarna weer aan onze samenleving deelnamen.

Zitten er daarom die twee shots in van het buitenaanzicht van de moskee? Als je aan een moskee denkt, denk je aan een vrijstaand gebouw met minaretten. Deze moskee is niet als zodanig herkenbaar. Hij is gevestigd in een gewoon kantoorgebouw. Ik wilde die bedrieglijkheid laten zien. Daarom zitten ook alle vragen van de toehoorders en de reacties uit de zaal erin. Ik wilde laten zien dat zo’n bijeenkomst een sociale gebeurtenis is en dat er tussen de regels veel gezegd wordt wat niet wordt uitgesproken. Het is weliswaar een monoloog, maar het gebeurt in dialoog met mensen die we daarna weer op straat kunnen tegenkomen. Al geloof ik niet dat er daar echt gediscussieerd wordt. Het is een asymmetrische gespreksvorm.

Waarom zitten er verder geen originele beelden in, bijvoorbeeld van de tapes zelf? Om authentieker te zijn. Anders krijg je gestandaardiseerde tv-beelden. De zogenaamde iconografie van het kwaad wordt door alle media uitgedragen. Het heeft geen zin om dat te herhalen. Bovendien wilde ik niet dat mensen tijdens het kijken zouden worden afgeleid door hun eigen fonetisch en fysionomische vooroordelen over een baardige man in een jurk.

Op een gegeven moment wordt het beeld zwart en verschijnt de tekst dat er 17 seconden beeld en geluid ontbreken. Hoe komt dat? Daar kan ik alleen over speculeren. De opnamen zijn achter in de zaal vanaf iemands schouder met een telelens gemaakt. Het was dus geen bewuste onderbreking van de opnamen, bijvoorbeeld omdat de cameraman ergens anders ging staan. Beeld en geluid lopen daarna gewoon door, dat is te zien aan de digitale tijd- en datumcode op de oorspronkelijke beelden.
Fazazi moet hebben geweten dat zijn woorden werden opgenomen, anders zou hij niet regelmatig zeggen dat bepaalde zaken beter later kunnen worden besproken. Ik had in ieder geval het gevoel dat hij wist dat hij soms moest oppassen met wat hij zei. Die combinatie van openbare en geheime waarheden is vergelijkbaar met de retoriek van het nationaal-socialisme. Fazazi gebruikt bijvoorbeeld twee retorische strategieën: allereerst als hij zich op God beroept in de bijzin ‘maar God weet het beter’ en ten tweede als hij zich in terzijdes in het Marokkaans tot het publiek richt want zo maakt hij zijn gehoor medeplichtig aan wat hij zegt.
hamburger lektionen geeft een inkijkje in de logica van het radicalisme. Radicalisme werkt altijd met een combinatie van rationaliteit en irrationaliteit, met feiten en ingebeelde argumenten. Dat is ook een confrontatie met onze eigen Duitse geschiedenis. Het nationaal-socialisme gebruikte dezelfde inperkingstrategieën. Bijvoorbeeld het wij-zij-gevoel. Dat zie je overigens ook in links-radicaal denken.
hamburger lektionen is op een bepaalde manier hermetischer dan das himmler projekt. De dreiging is ook anders. Het is een verschil of je vijftig jaar na dato een rede van Heinrich Himmler verfilmt, of vijf jaar na de aanslagen van 9/11 een toespraak van een radicale imam. Bovendien heb je ook te maken met de exotiek van de islam, die onze waarneming veel meer isoleert en ons denken minder ruimte geeft om te relativeren.

Waarom werkt u weer met Manfred Zapatka? Toen ik besloot de film te maken, heb ik allereerst over de vorm nagedacht. Ik wilde niet das himmler projekt herhalen met een andere tekst. In het repetitiestadium heb ik de tekst gelezen met andere, jongere acteurs. Een tekst zo voordragen, zo presenteren dat hij transparant en begrijpelijk wordt, en dat we er tegelijkertijd worden ingezogen, dat is waanzinnig moeilijk. Zapatka heeft de vanzelfsprekende autoriteit van een oudere acteur. Hij heeft overigens ook zijn twijfels gehad over deelname aan de film. Een aantal mensen in de credits staat daar niet onder eigen naam.

Uit angst? Angst is meestal niet gefundeerd door kennis. Maar zelfs dan moet je angst serieus nemen. Voor mij is het heel belangrijk om eerst maar eens te begrijpen wat er daar gezegd wordt, om ons te verdiepen in wat ons werkelijk bedreigt. En ik wil hiermee de noodzakelijke context bieden die in losse citaten in de pers ontbreekt. Voor mij is het vanzelfsprekend om dit soort films te maken. Het is moeilijk uit te leggen waarom je je betrokken voelt bij wat er in de wereld om je heen gebeurt. Ik ben wel voorzichtig met het overdragen van bepaalde gevoelens. Er zijn ook mensen die met een driedubbele politiekcorrecte tournure op de film reageren. Zij vragen zich af of de film niet als beledigend wordt ervaren. Ik kies voor een zo open mogelijke vorm, maar dan moet je ook open staan voor alle mogelijke reacties.

Is het wel te begrijpen? Of stuiten we op de grenzen van onze logica? Je moet nooit ophouden met proberen te begrijpen wat je niet begrijpt. Ook op filosofisch en religieus niveau. Op het moment dat we de retorische strategieën van dit soort denken doorzien, los van de religieuze aspecten, dan raken we de kern van radicaal denken. Dat is een verlichtingsproces. Dan moet je concluderen dat radicaal denken geen ruimte laat voor discours. Het doet een absolute geldigheidsaanspraak en sluit daardoor elke vorm van discussie uit. Soms moeten we gelukkig zijn met dit soort mensen omdat ze ons aan het denken zetten. Wij zijn gewend om alles te begrijpen wat ons wordt verteld. Maar we begrijpen alleen wat ons op een herkenbare manier wordt verteld. Anders zeggen we dat het niet tot onze geschiedenis en traditie behoort. Maar als we zo denken, dan wijzen we de helft van de mensheid af, iedereen met andere narratieve tradities en redeneringen. Dan doen we precies wat we anderen verwijten.
Ik heb geen empirisch materiaal over wat er met mensen gebeurt die dit soort toespraken regelmatig, zelfs meermalen horen. Dat is bijna een strafrechtelijke discussie. Fazazi zegt heel duidelijk een aantal dingen die in het Duitse strafrecht onder ophitsing vallen. Hij zet in niet mis te verstane bewoordingen aan tot diefstal van ongelovigen. Hij zegt dingen die een Duitse neonazi niet zou kunnen zeggen zonder direct opgepakt te worden. Maar hij wordt beschermd door een religieuze cocon en door het feit dat we zijn taal niet spreken.

Het International Documentary Filmfestival Amsterdam wil uw film niet vertonen omdat het geen film zou zijn. Ik heb deze discussie in Duitsland ook gevoerd naar aanleiding van das himmler projekt en mijn speelfilm die nacht singt ihre lieder, twee jaar geleden op de Berlinale. Het is geen film, want het is tekst, riep men toen. Maar dat is geen argument, want het werkt door zijn tijdsverloop wel degelijk als film en niet als tekst. Naar deze film kijken, is iets anders dan lezen. Als het een tekst was, dan zou je terug kunnen bladeren om iets te herlezen wat je niet begrijpt. In een film word je meegezogen in een ander proces van begrijpen. Tijdens het kijken naar hamburger lektionen word je gedwongen om de situatie binnen te gaan. Daarmee kom je dichter bij de mensen in de moskee. Tegelijkertijd heb je iets nodig, een filter, om afstand te kunnen nemen en je te kunnen beseffen wat daar wordt gezegd. Dat is de vorm. De vorm volgt de inhoud. Dat is de basis van kunst.

Dana Linssen

das himmler projekt en andere films van Romuald Karmakar zijn op dvd verkrijgbaar. Voor meer informatie: panterafilm.de