GEVANGEN OP JAVA

Gevangen op Java is zowel een dramaproduktie als een documentaire. De film bevat acteurs, lieden die zichzelf ‘spelen’, oud archiefmateriaal uit Indië, schrijverscitaten en de meest uiteenlopende soorten muziek. Grote vraag is echter waarom al deze elementen bijeen zijn gebracht. Ofwel: waar gaat het in Gevangen op Java eigenlijk om?

Op het eerste gezicht lijkt het antwoord voor de hand liggend. In Gevangen op Java gaat het erom het leven van de Nederlandse schrijver Willem Walraven te schetsen, die in 1943 in gevangenschap op Oost-Java de dood vond. Een tragisch einde na een moeilijk en paradoxaal leven. Walraven werd in 1887 op Goeree-Overflakkee geboren. Zijn jeugd op het eiland betekende voor hem leven in conservatisme, bekrompenheid en vooral liefdeloosheid. In 1915 vertrekt hij als ‘koloniaal’ naar Indië. Diverse jaren en baantjes verder begint hij een carrière als journalist en schrijver. Hij is inmiddels getrouwd met de Indische Itih en hoort door dit huwelijk niet meer bij de Europeanen in Nederlands-Indië, maar ook niet bij de ‘inlanders’. Hij uit scherpe kritiek op zowel de Hollandse als de Indische samenleving in zijn journalistieke werk en zijn brieven. Tot zover de feiten.

Slachtoffer
In de film zit Walraven (Gerard Thoolen) een maand in een cel in Bandung, beschuldigd van NSB-sympathieën. Schrijven, ‘het enige dat zijn leven zin geeft’, kan niet, want zijn schrijfmachine is hem afgenomen. Vanuit zijn cel kijkt hij bitter en verslagen terug op zijn leven. Walraven beschouwt zichzelf hierbij hardnekkig als slachtoffer. Hoewel de jonge Europese mannen zich in hun vrije tijd volop met Indische vrouwen vermaken, ligt Walraven eruit als hij een Indische trouwt. Hoewel Walraven van Itih houdt en acht kinderen krijgt, beklaagt hij zich erover ‘dat zij en de kinderen met hun negenen negen banden vormen, die mij binden aan dit land!’. Hij wil rust, de Aziaten niet meer zien, los zijn van kinderen, vrouwen, Indo’s, Kromo’s, menagerekeningen, doktersrekeningen, kranteredacties, auto’s op de weg, slechte tabak, enzovoort. Hij wil terug naar Europa en vindt het een ‘schreeuwend schandaal, dat zooiets voor mij niet mogelijk is.’
De Walraven zoals die in de film wordt geportretteerd lijkt niet in staat om te zien dat de loop van zijn leven ten minste voor een deel het gevolg is van zijn eigen gedrag en keuzes. Hierdoor wordt de terugblik op zijn leven één grote klaagzang vol bitterheid en woede. Met dit consequent volgehouden slachtofferschap roept hij echter vooral irritatie op. En geen interesse in zijn persoon en zijn werk. Laat staan empathie met zijn lot. Het antwoord op de vraag waar het in Gevangen op Java om gaat, wordt hierdoor minder eenvoudig. Want ook al bieden de feiten uit zijn levensloop veel mogelijkheden, wat maakt een onbuigzame, bittere knorrepot nu tot een interessant onderwerp?

Parallellen
Twee hedendaagse outsiders in Indonesië, mensenrechtenactivist Poncke Princen en de schrijver Duco van Weerlee, hebben in Gevangen op Java de taak om hun licht te laten schijnen op de persoon Walraven, en parallellen door te trekken naar het heden. Het is een wonderlijk stel. Door het optreden van Van Weerlee wordt deze taak enigszins duidelijk. Hij levert verhelderend commentaar en heeft zich zichtbaar in Walraven verdiept. Princen daarentegen heeft meer moeite om zich in Walraven te verplaatsen. Zijn verhaal gaat eigenlijk vooral over zichzelf; de parallellen, voor zover aanwezig, moeten we zelf zien. Ik wíst echter dat maker Jan van den Berg de twee met dit doel in de film had opgenomen. Bij Van Weerlee kun je het afleiden uit zijn verhaal, maar bij Princen niet. Hij lijkt een tweede hoofdfiguur te (willen) zijn, naast Walraven. Mocht het in Gevangen op Java erom gaan de parallellen en verschillen in de levens van enerzijds Walraven en anderzijds Van Weerlee en Princen te schetsen, dan komt deze bedoeling niet dwingend tot uitdrukking in de film.
Regisseur Van den Berg heeft eerder, bijvoorbeeld in zijn film El abrazo (over de Argentijnse tango), drama en documentaire gemengd. Citaten van mensen uit vroeger tijden en belevenissen van personen in een latere tijd worden hierbij gebruikt om verleden en heden door elkaar te vlechten. Hij maakt het zichzelf hiermee niet gemakkelijk. Zo’n ingewikkelde structuur vraagt om een middelpuntzoekende kracht, een heldere visie over waar de regisseur heen wil en waar het nu eigenlijk om gaat. Dit ontbreekt teveel in Gevangen op Java. Citaten, archiefbeelden van de vooroorlogse jaren in Nederlands-Indië, de verhalen van Van Weerlee en Princen staan te zeer op zichzelf en krijgen door dit gebrek aan duidelijkheid geen betekenis in een groter geheel. Het heeft er dan ook alle schijn van dat de regisseur zelf ons het antwoord op de vraag waar het in Gevangen op Java om gaat, schuldig blijft.

Claudi Hulshof