Experimenter
Milgram was z'n tijd vooruit
Films over wetenschappers drukken de wetenschap meestal naar de zijlijn, en zoeken het drama in het persoonlijke. Michael Almereyda bewijst met Experimenter, een eigenzinnige biografie van socioloog Stanley Milgram, hoe zonde dat is.
‘Het leven kan alleen achterwaarts begrepen worden, maar het moet voorwaarts worden geleefd.’ Dit citaat van filosoof Søren Kierkegaard komt twee keer terug in Experimenter, een ingenieuze biopic over sociaal psycholoog Stanley Milgram. Michael Almereyda’s film doorbreekt de scheidslijn tussen die twee ervaringen van tijd, en weet ze vernuftig te verweven. Terwijl we het leven van Milgram (Peter Sarsgaard) zich vooruit zien ontvouwen, blikt hij in direct in de camera gesproken terzijdes ook alvast als alwetende verteller op de gebeurtenissen terug. Zo kan hij het op een gegeven moment hebben over "mijn dochter, die op dit punt van het verhaal nog niet geboren is", en voorziet hij ook zijn eigen dood.
Zoals de titel van de film al duidelijk maakt, portretteert Experimenter Milgram eerst en vooral als wetenschapper. Het gros van de biografische films zet in op het sentiment in de persoonlijke levens van beroemdheden, terwijl de hoogte- en dieptepunten van hun carrières er bekaaid vanaf komen. Zie recentelijk bijvoorbeeld The Theory of Everything en The Imitation Game, twee films waarin het baanbrekend onderzoek van beroemde wetenschappers ruimschoots wordt overschaduwd door hun liefdeslevens.
Experimenter kiest de omgekeerde weg: Milgrams persoonlijke leven is wel aanwezig in de film, maar staat volledig in dienst van het verhaal over de wetenschap — daar vindt de film zijn spanning. De eerste ontmoeting met zijn toekomstige vrouw Sasha (Winona Ryder) zet de toon voor hoe hun relatie in de film behandeld wordt. De twee flirten wat in een lift, en Milgram wint haar voor zich met het droog gebrachte zinnetje: "Ik doe onderzoek naar hoe mensen zich gedragen in een lift." In de rest van de film zien we korte glimpsen van hoe hun leven zich verder ontwikkelt: verliefd, getrouwd, kinderen. Maar Sasha komt alleen in beeld wanneer het leven dat zij samen hebben, raakt aan Milgrams onderzoek. Het woord ‘biopic’ is overigens niet het meest geschikte om Experimenter te omschrijven. Het impliceert iets dat gelikter en gestroomlijnder is dan Almereyda’s springerige film vol vervreemdende effecten. Wanneer we ons buiten de onderzoeksomgeving begeven waar Milgram alles onder controle heeft, wordt de wereld soms gereduceerd tot wat simpele decorstukken voor een achtergrond van geprojecteerde zwart-witte filmbeelden. En als Milgram tot ons spreekt over de conclusies van zijn baanbrekende onderzoeken over de mens als kuddedier, laat Almereyda een fysieke manifestatie van de spreekwoordelijke ‘elephant in the room’ met hem meelopen door de universiteitshallen. Die filmische trucs benadrukken tussen de regels door de volgzaamheid van de gemiddelde filmmaker, zoals Milgrams onderzoek de volgzaamheid van de mens blootlegde.
Dat onderzoek is de hoofdzaak voor Almereyda. Milgrams grootschalige experiment, waarvan de resultaten gepubliceerd werden in het boek Obedience to Authority, bracht het ongemakkelijke feit naar boven dat ruim tweederde van de mensen die aan de tests meewerkten, een ander mens pijn deden wanneer een autoriteitsfiguur hen dat opdroeg, zelfs wanneer het slachtoffer hen smeekte om ermee te stoppen. De film maakt aannemelijk dat de Tweede Wereldoorlog de aanleiding was voor Milgrams onderzoeken, en zijn tests leverden het bewijs dat de Holocaust geen aberratie was, maar dat wij het vrijwel allemaal in ons hebben om onder bepaalde omstandigheden het ondenkbare te doen.
Het was een waarheid waar men zo snel na de Tweede Wereldoorlog niet aan wilde: het onderzoek kostte Milgram zijn aanstelling, en werd pas jaren later gepubliceerd. Inmiddels is het, samen met het vergelijkbare Stanford Prison Experiment (waar, toeval of niet, vorig jaar ook een nieuwe film over werd gemaakt), een standaardwerk in de sociologie. Milgram was zijn tijd vooruit: men was nog te veel vooruit aan het leven, om al zonder schuldgevoel achterwaarts te kunnen kijken.
Joost Broeren