Exotica, The Adjuster en Ararat
Atom Egoyan: Atoomachtige kern
Waar is filmcriticilieveling Atom Egoyan toch gebleven? Zijn laatste films haalden geen van allen de bioscoop. Gelukkig zijn drie ervan nu in de thuisbios te zien.
Een korenveld is een korenveld. Kijk nog eens goed. Naar de mensen die in een boog door het koren lopen, alsof ze iets zoeken of willen insluiten. Een korenveld is een korenveld met mysterieus lopende mensen met een mysterieus doel. De etherische muziek — ik heb het over een fragment uit Atom Egoyans Exotica (1994) — maakt er bijna een prettig uitstapje van, in samenspraak met het warmgele koren, de korte hemdsmouwen van de wandelaars, hun petjes en rugzakken. Maar Egoyans beelden zijn nooit onschuldig. En daarom laat hij ze nog eens zien. En nog eens. Telkens wat langer, vanuit een ander perspectief, traag inzoomend of achteruitwijkend. Misschien is het ook niet hetzelfde beeld van dezelfde gebeurtenis, maar een vrijwel identiek beeld van een nauwgezette herhaling van die gebeurtenis.
Herhalen, herhalen, herhalen. Egoyans personages, zo leren de dvd’s van Exotica, The Adjuster (1991) en Ararat (2002), weten als geen ander wat het is om in zo’n loop verstrikt te zijn geraakt. Ze zitten hopeloos in de knoop met hun relatie, familie, vrienden, verleden, vaderland en zichzelf. Daar ga je vanzelf wel van herkauwen: de één op een zinnetje of monoloog, de ander op een handeling, gebeurtenis of herinnering, of een vraag die nog niet of nooit beantwoord wordt. En telkens moet zo’n beeld, zin of woord -tig keer worden herhaald voordat je als toeschouwer of personage beseft welke status die atoomachtige kern van betekenis precies heeft. “U voelt het misschien niet, maar u verkeert in een shock”, zegt de verzekeringsagent uit The Adjuster mechanisch tegen de vele cliënten die hij in een motel onderbrengt nadat hun huizen zijn afgebrand. Zo rond de derde keer besef je pas dat hij het eigenlijk over zichzelf heeft.
Zomers uitstapje
En wat te denken van dat korenveld uit Exotica? Waar komt dat beeld vandaan? Is het iemand die het zich herinnert, de wandelende mensen incluis, en zo ja, wie dan? Is het een flashback of flashforward? Het interessante van deze aanpak is dat elke interpretatie enigszins onder de volgende blijft plakken en dat zo de waarheid weliswaar troebeler wordt, maar vooral ook rijker. Zo blijkt de wandeling door het koren een zoektocht naar een vermiste scholiere, maar voor twee personages toch ook het zomerse uitstapje waarop ze elkaar leerden kennen en verliefd werden. Zo gek waren die paradijselijke muziek en gouden tinten dus niet.
Zomers geklede mensen die in een boog door het koren lopen. Een Armeense schilder die begin vorige eeuw tot tranen toe werkt aan talloze versies van hetzelfde portret van een moeder en zoon (Ararat). Beelden waarvan de volle reikwijdte slechts langzaamaan duidelijk wordt, de lijntjes als het ware pas aan het einde helemaal doorgetrokken. Het mooiste is nog dat zo de kleuren en associaties en betekenissen moeiteloos kunnen overvloeien van beeld op beeld, beeld op woord, woord op scène, video op film, enzovoort.
Pure denkfilm
In Ararat drijft Egoyan deze techniek te ver door. Zijn Armeens-Canadese achtergrond speelt in vrijwel al zijn films een belangrijke rol, maar pas met Ararat durfde hij de Armeense genocide door het Turkse leger (1915) als onderwerp te nemen. Nog steeds wordt deze genocide door Turkije ontkend; een controverse die Egoyan recht probeert te doen door hem vanuit talloze standpunten te benaderen. Dus schakelt hij heen en weer tussen genoemde schilder (die zijn moeder bij de genocide verloor), de film die over hem gemaakt wordt, de kunsthistorica die over hem doceert, haar zoon die na een zelfontdekkingsreis naar Armenië door de douane wordt ondervraagd én ook nog eens het privé-leven van deze douanier wiens homoseksuele zoon toevallig suppoost is bij de overzichtstentoonstelling van de Armeense schilder. Teveel niveaus die op elkaar in moeten werken, scènes die afgekapt lijken om ingewikkeld te kunnen doen. Het resultaat is een pure denkfilm over waarheid en geloof die zich opmerkelijk genoeg pas helemaal aan het einde werkelijk over de kwestie uitspreekt. Jammer dat Egoyan na het meesterwerk The Sweet Hereafter (1997) de balans tussen hoofd en hart niet meer terugvond.