Eastern Promises

Geweld bij Cronenberg

Eastern Promises

David Cronenberg onderzoekt in zijn beklemmende misdaadfilm Eastern Promises opnieuw de gevolgen van geweld, net als in zijn vorige film A History of Violence. Samen vormen ze, ook door de goed gecaste hoofdrollen van Viggo Mortensen, een intrigerend tweeluik. Een vergelijking.

Een motel. Twee mannen wachten in een auto. Een van hen loopt naar binnen, tikt op de bel bij de receptie en loopt vervolgens stoïcijns langs twee mannen die in een bloedplas liggen. Plots staat er een meisje in de deuropening, die onmiddellijk door hem wordt neergeschoten. (Openingsscène van A History of Violence)

Een kapperszaak. Een Rus zit in de kappersstoel. Een nerveuze Arabische jongeman komt binnen, die onder aanmoediging van de kapper de keel van Rus met een scheermes doorsnijdt. (Openingsscène Eastern Promises)

David Cronenberg weet hoe je een film moet beginnen. In A History of Violence (2005) filmde hij de ijzersterke openingsscène in een vier minuten durend ononderbroken shot. De landerige sfeer doet Cronenberg aan Beckett denken, zo vertelt hij op het commentaarkanaal van de dvd. Waar wachten die twee mannen op? Moet je bang van ze worden? Is dat nietsdoen juist sinister of maak je dat er alleen maar van omdat je weet dat het een Cronenberg-film is? Ook in Eastern Promises, die dit jaar op het Filmfestival Toronto in première ging, verandert de sfeer in één klap van ontspannen in ultragewelddadig. De keuvelende kapper blijkt zijn scheermes te hebben uitgeleend aan Magere Hein. Ondanks de overeenkomsten is de openingsscène in A History of Violence veel beter. De schok is groter vanwege de kalme sfeer en de onaangedaanheid van de twee moordenaars, terwijl het er in de kapperszaak veel hectischer aan toegaat. Het contrast tussen rust en gruwel is in A History of Violence veel beter uitgewerkt.

Een lunchrestaurant. Een man met zwarte zonnebril (Ed Harris) komt binnen en gaat zitten zonder wat te bestellen. (A History of Violence)

Een rommelige binnenplaats. Twee mannen in lange zwarte jassen (Viggo Mortensen en Vincent Cassell) lopen luid pratend de hoek om. (Eastern Promises)

De dreiging is in beide scènes overduidelijk. Je wordt acuut bang bij de aanblik van deze mannen in het zwart. Het geweld is nog afwezig maar je weet dat het zich om de hoek schuilhoudt. En als het toeslaat dan zal het lelijk en gemeen zijn. Na herzien van A History of Violence valt vooral op hoe efficiënt de scènes zijn. Cronenberg vertelt op de dvd dat hij allerlei uitleggerige scènes heeft verwijderd, zoals die waarin Tom aan het eind tegen zijn vrouw zegt dat hij bij zijn broer langsgaat. Gelukkig zit die scène er niet meer in, want juist omdat wij niet weten wat hij in Philadelphia gaat doen, wint de film aan spanning. Ook Eastern Promises heeft aan weinig woorden genoeg. Mortensen wordt in een paar efficiënte scènes goed neergezet als koele kikker die niet opkijkt van een dode of twee. Zo drukt Mortensen zijn sigaret op zijn tong uit en snijdt vervolgens de vingers af van de man die in de kapperszaak is vermoord, zodat hij onherkenbaar is als hij in de rivier wordt gevonden. Cronenberg filmt de Russische maffiosi vervolgens ook nog eens van onderaf, zodat ze nog groter en gevaarlijker lijken als ze boven de vrieskist hangen waar de vermoorde man tijdelijk in wordt opgeslagen. Cronenberg filmt met beelden, geen woorden. Maar A History of Violence wint het ook hier van Eastern Promises, omdat het beter gedoseerd is. A History of Violence is ambivalenter dan Eastern Promises, waarin het verhaal rond de gangster, zijn zoon en zijn opvolger net iets te dik is aangezet. Eastern Promises lijkt realistischer te willen zijn, terwijl A History of Violence vol gestileerde Americana zit, met referenties aan de western en Edward Hopper-achtige straatbeelden. A History of Violence wil geen realistisch beeld geven van Amerika. Juist daardoor wordt de gecreëerde wereld in de film geloofwaardig, omdat je je dan niet stoort aan bizarre plotwendingen, wat in Eastern Promises soms wel het geval is.

Het lunchrestaurant. Twee mannen komen net na sluitingstijd binnen en eisen een kop koffie. De boel escaleert als een van hen een pistool trekt, waarna de eigenaar (Viggo Mortensen) de twee mannen behendig door het hoofd schiet. (A History of Violence)

De sauna. Een gangster die net tot de top van het syndicaat is toegelaten (Viggo Mortensen) zit halfnaakt op een saunabank te wachten tot zijn maatje terugkomt. In plaats daarvan wordt hij belaagd door twee huurmoordenaars, die hij uiteindelijk velt door met een mes in het oog te draaien. (Eastern Promises)

Cronenberg liet in A History of Violence al allerlei verschillende soorten geweld zien: gerechtvaardigd geweld (noodweer), geweld uit onmacht (het slaan van je zoon), sexy geweld (vrouw raakt opgewonden van dominante man) en ‘hoe is het zover gekomen’-geweld (man doodt broer omdat deze hem eerder wilde vermoorden). Het eerste triomfantelijke gevoel bij de kijker (‘pak de schurk!’), wordt gevolgd door een bloederig shot zodat we ook het fysieke gevolg zien. Het geweld is niet klinisch en afstandelijk, maar komt recht op je af. Cronenberg liet zich voor A History of Violence inspireren door obscure dvd’s waarop een lesje straatvechten te zien is. Hij leerde ervan dat “als je oog in oog staat met iemand die je kwaad wil doen, je niet meer praat, want dan geldt alleen moorden of vermoord worden”, zo zegt hij op de dvd. Ook in Eastern Promises moet iedereen zien te overleven: de gangsters, de verloskundige maar vooral het meisje dat als seksslavin is gebruikt. Beide vergelijkbare showdowns in het lunchrestaurant en de sauna nagelen je aan je stoel, maar die in het lunchrestaurant is dubbelzinniger omdat het een doodgewone man is die uit zelfverdediging tot grof geweld in staat is.

De trap in huis. De vrouw (Maria Bello) van de goeiige Tom is er net achter gekomen dat hij in een ver verleden een gangster was. Als hij op de trap met geweld haar benen spreidt, laat ze hem toe en geniet. (A History of Violence)

Op straat. Een vrouw met motorpech (Naomi Watts) laat zich door een man (Viggo Mortensen) overhalen om haar naar huis te brengen, terwijl ze weet dat hij niet deugt. (Eastern Promises)

De aantrekkingskracht van macht op vrouwen is een heikel onderwerp, maar Cronenberg gaat het niet uit de weg en weet er zelfs een feministische draai aan te geven. De vrouw wordt in zijn films geen slachtoffer van de gewelddadige, dominante man, maar haalt juist haar voordeel uit de situatie. In plaats van voor hem weg te rennen, schat ze haar kansen in en beslist zelf of ze wat aan die man heeft. In Eastern Promises heeft Watts Mortensen nodig om erachter te komen waar de ouders van de baby zijn, wat haar primaire doel is. Dat hij met haar flirt, is voor haar een manier om een informant te strikken. In A History of Violence vindt Edie de getransformeerde Tom aantrekkelijk en afstotelijk tegelijk.

Beide keren speelt Mortensen een man wiens identiteit en karakter niet vastomlijnd is. In A History of Violence blijkt restauranteigenaar Tom eigenlijk de professionele moordenaar Joey uit Philadelphia. In Eastern Promises blijkt de gangster die hij speelt ook zachte karaktertrekken te hebben. Althans, binnen de gruwelijke omstandigheden, waarin ook hij gevangen zit. Zo geeft hij een heel jong hoertje, die hij net heeft genomen, wat extra geld en zien we in zijn blik dat hij echt met haar te doen heeft. Ook repareert hij de motor van het personage van Watts, en brengt hem hoogstpersoonlijk bij haar langs. In beide films wordt een gewone man gewelddadig, en een gewelddadige man gewoon. Het gewone leven wordt geïnfiltreerd door geweld, en de wereld van geweld wordt geïnfiltreerd door het gewone leven. Er gloort hoop doordat Cronenberg de nadruk legt op het gezinsleven dat heel wat klappen kan incasseren. Hij biedt een vreemd soort hoop, omdat we daarvoor hebben gezien waar de mens allemaal toe in staat is, en niemand de garantie kan geven dat we daarvan gevrijwaard blijven. Daarin zijn A History of Violence en Eastern Promises angstaanjagend gelijkgestemd.


In het kort

A History of Violence
Tom (Viggo Mortensen) is de eigenaar van een lunchrestaurant, die op een dag bezocht wordt door een man (Ed Harris) die beweert dat Tom eigenlijk Joey uit Philadelphia is en in een ver verleden deel uitmaakte van een misdaadsyndicaat. Tom ontkent overtuigend, maar gaandeweg zien we steeds meer de trekken van Joey tevoorschijn komen.

Eastern Promises
Nikolai (Viggo Mortensen) wil hogerop bij een Russische misdaadfamilie in Londen, geleid door vader en zoon die ook een sjiek restaurant runnen (Armin Mueller-Stahl en Vincent Cassell). Ondertussen weet een verloskundige (Naomi Watts) toevallig de hand te leggen op bewijsmateriaal tegen de gangsters. In het dagboek dat ze vond, doet een minderjarig meisje verslag van haar leven als seksslavin. Tijdens de bevalling overleed dit meisje, zodat de verloskundige een goed heenkomen moet vinden voor de baby. Eastern Promises laat zo drie kanten van het verhaal zien: de gangsters, het minderjarige slachtoffer en een complete buitenstaander die zich haar lot aantrekt.