Die andere Heimat: Chronik einer Sehnsucht

Edgar Reitz maakte zijn prequel op zijn Heimat-televisie­trilogie nadrukkelijk voor de bioscoop. Maar na vier uur het oogverblindende laaggebergte Hunsrück in zwart-wit moeten we toch weer naar de dvd-kast voor het vervolg.

Door Dana Linssen

Het begint altijd met twee broers. In de Bijbel, en in Edgar Reitz’ vier uur durende prequel bij zijn Heimat-saga die vorig jaar op het Filmfestival Venetië zijn wereldpremière beleefde. Na drie filmfeuilletons van in totaal 54 uur en 32 episodes (gemaakt tussen 1984 en 2004) is de ondertekenaar van het Oberhausener Manifest (en daarmee een van de grondleggers van de naoorlogse Neuer Deutscher Film) terug waar het allemaal begon. In het fictieve dorpje Schabbach in het laaggebergte Hunsrück, waar Reitz zelf in 1932 geboren werd. Voor Die andere Heimat reist hij bijna een eeuw terug in de tijd, naar 1842, naar de stamvaders van de familie Simon, en de broers Jacob (de dromer) en Gustav (de pragmaticus) en hun liefjes.
Het begrip ‘Heimat’ is even oer-Duits als beladen. Het zegt zoveel als dat je voor je identiteit nauw verbonden bent met je geboortegrond, je taal en de cultuur van je kinderjaren. Het is romantisch en nationalistisch, en werd in de Tweede Wereldoorlog geassocieerd met de ‘Blut und Boden’-ideologie van de nazi’s. Reden voor Reitz om het, als naoorlogse filmer die zich van Papas Kino wilde bevrijden, via zijn eigen biografie te reconstrueren. Ondertitel van de prequel: Chronik einer Sehnsucht. Nog zo’n Duits begrip dat zich niet makkelijk in een andere taal laat vertalen. De Sehnsucht in de film is noch Heim– noch Fernweh noch een ander onstilbaar verlangen, het is iets ertussenin dat vooral voelbaar maakt hoe het geweest moet zijn om jong te zijn in de negentiende eeuw, aan de vooravond van alles, voor het eerst de ogen geopend via literatuur en de opkomst van de moderne wetenschap.
Toch is er ogenschijnlijk weinig romantiek te vinden op de midden-negentiende-­eeuwse Hunsrück (op de grens met Luxemburg). De zeven magere jaren zijn aangebroken. Er is geen werk en geen eten, ziektes zorgen ervoor dat de kindersterfte groot is. En tegelijkertijd leeft hier de eerste Europese generatie die heeft leren lezen, en die daardoor, zoals verteller Jacob, een perspectief op de wereld kan ontwikkelen dat verder gaat dan het dorp achter de heuvel. Net zoals zoveel van zijn streekgenoten wil hij een nieuw bestaan opbouwen in Brazilië. Maar moet hij voor het paradijs aan de overkant van de oceaan kiezen of voor de revolutie die op het Europese continent komt aanrollen? Of zal het noodlot voor hem beslissen? Een fatum dat net zo willekeurig kan lijken als de munt die op de ene of de andere kant terechtkomt.

Kop of munt
Die andere Heimat is het verhaal van kop of munt, van blijven of gaan, thema’s die ook in de latere trilogie een rol zullen spelen. Jacobs dromen worden door zijn broer ingelost, net zoals Reitz na de dood van zijn broer Guido ontdekte dat die, zonder ooit een stap buiten de Hunsrück gezet te hebben, diverse Zuid-­Amerikaanse indianentalen had bestudeerd voor het geval hij ooit zou willen emigreren. En ook Reitz’ ‘andere’ broer komt voorbij. Werner Herzog, die als filmmaker wel naar Latijns-Amerika trok (om films te maken over krankzinnige dromers) heeft een geweldige cameo als ontdekkingsreiziger Alexander von Humboldt die op doorreis door Schabbach Jacob wil bezoeken. Het zijn het soort grapjes dat een veteraan als Reitz zich kan permitteren.
De ironie van de situatie wil natuurlijk dat televisiepionier Reitz deze terugkeer naar zijn Heimat voor het eerst voor de bioscoop heeft gefilmd. Waar steeds meer Amerikaanse filmmakers hun toevlucht op het kleine scherm zoeken, is voor Reitz de Duitse televisie niet avontuurlijk genoeg meer. Na vier uur oogverblindende Hunsrück in zwart-wit (met net zoals in de andere delen een spel met kleurelementen om bepaalde emotionele situaties te beklemtonen) wil je echter toch direct weer naar de dvd-kast om het vervolg te zien.

filmkrant.live presenteert voorafgaand aan Die andere Heimat introducties in: Filmschuur Haarlem, 8 feb,
14 uur (Jos van der Burg) | Cinecitta Tilburg, 23 feb, 10.30 uur (Dana Linssen) | Filmhuis Oldenzaal, 9 maart, 13 uur (Dana Linssen) | Voor meer informatie en boekingen filmkrant.live@gmail.com

Geschichten aus den Hunsrückdörfern | Deze documentaire uit 1981 wordt vaak beschouwd als de proloog op Reitz’ Heimat-­serie. Reitz portretteert Hunsrücker die in tegenstelling tot Paul en Hermann uit de latere Heimat-serie hun geboortegrond níet verlaten hebben. De film is in Duitsland op de dvd Drehort Heimat uitgekomen, samen met ander achtergrondmateriaal over de serie.

Heimat | Het eerste deel van de Heimat-trilogie, met de titel Heimat — Eine Deutsche Chronik (1984) volgt stammoeder Maria Simon tussen 1919-1982. Haar levensverhaal loopt parallel met de hoogte- en dieptepunten van de Duitse geschiedenis (volgens sommige critici met te weinig aandacht voor de Holocaust), op een manier die van het fictieve dorpje Schabbach soms het middelpunt van de wereld maakt.

Die zweite Heimat | Chronik einer Jugend (1992) speelt zich af in de jaren zestig en volgt Maria’s jongste zoon, het muzikale talent Hermann tijdens zijn studentenjaren en in zijn ’tweede’, gekozen thuis München. De dertien delen kunnen een paar uur of enkele jaren beslaan, en volgen diverse personages. Meest innovatieve van de reeks.

Heimat 3 | Chronik einer Zeitenwende (2004) pakt de draad op als de volwassen Hermann na de val van de Berlijnse Muur samen met zijn jeugdliefde Clarissa terugkeert naar zijn geboortedorp. Heimat 3 focust meer op de interpersoonlijke drama’s, al heeft Reitz ook oog voor de problematiek van de verenigde Duitslanden door ‘Ossi’s’ als gastarbeiders te laten bouwen aan Hermanns nieuwe huis.