DER WEISSE WAL (DE WITTE WALVIS)

De vreemdste documentaire die deze maand in DocuZone draait, is die over de witte walvis. De makers zijn er bijna klakkeloos van uitgegaan dat het Canadese zeedier 36 jaar geleden in het Nederlandse IJsselmeer rondzwom. Waargebeurd of een sprookje?

De Noordzee, 1966. Een in Canadese wateren gevangen ‘witte walvis’ is verkocht aan een Londense dierentuin. Een vrachtschip verscheept het dier in een bassin op het dek. Maar onderweg steekt er storm op. Als het schip bijna kapseist, floept de vis overboord, de Noordzee in. Alsof dat nog niet uitzonderlijk genoeg is, zwemt hij vervolgens bij Rotterdam de Rijn op tot aan Duisburg in Duitsland. Daarna gaat hij stroomafwaarts, Nederland weer in, afslag IJssel, richting IJsselmeer. Hoewel de sluizen in de Afsluitdijk bij Kornwerderzand wijd open staan voor een vrije passage naar open zee, draait het beest opeens weer om. Weer Duitsland in via IJssel en Rijn, dit keer helemaal tot in Bonn. Tenslotte zet het koers terug naar Rotterdam. Wie weten wil of het dier ooit de zee weer zag, kan nu kijken naar De witte walvis, een Duits-Nederlandse coproductie die bijna 700.000 euro heeft gekost. De vraag of het waar is dat de walvis ooit in het IJsselmeer rondzwom, wordt daarin niet beantwoord; daar is gewoon van uitgegaan.
De twijfel begint met het zien van de documentaire zelf. Veel van het beeldmateriaal is nieuw, in scène gezet, soms met een filtertje eroverheen zodat het voor oud materiaal door kan gaan. Vaak zijn het contextloze beelden van een witte vis in het water. Wie zegt dat die in 1966 in Duitsland of Nederland zijn opgenomen? Juist: de voice-over. En hoe betrouwbaar is die?

Zeekanarie
De poging de reis van het beest geloofwaardig te maken, werkt door de vele kunstgrepen juist argwaan bij de kritische kijker. Het grootste deel van de film drijft op suggestie. Wat er van het op zich al ongelooflijke verhaal op feiten berust, is moeilijk te traceren. En als er dan ook nog een verwijzing wordt gemaakt naar een Belgische mythe over een witte walvis die in 1711 langs Dendermonde zwom, is er weinig reden om niet van een sprookje uit te gaan. Een sprookje, gebaseerd op waargebeurde feiten?
De witte walvis is geen walvis met baleinen, maar een vijf meter lange beluga, afkomstig uit Noord-Canadese wateren. Hij kreeg bijnamen als Zeekanarie, Moby Dick en in Friesland Witte Wietze. Praktisch gezien is het mogelijk, denkt Theo de Lange van Rijkswaterstaat, dat een beluga van Rotterdam naar Duitsland zwemt. "In de Rijn zitten sinds de jaren ’50 sluizen en stuwen; bij Maurik, Hagestein en Amerongen, maar die sluizen zijn minstens 3,5 meter diep. Als zo’n beluga tegen de stroming op kan, kan hij daar ongezien doorheen. De route via de Waal is nog gemakkelijker; daar zit geen enkel obstakel in." De Lange, geboren in 1953, kan zich geen witte walvis uit 1966 herinneren. "Ik herinner me wel een 1 april-grap die begin jaren ’70 in Rotterdam is uitgehaald. Het gerucht ging dat er een witte walvis was gesignaleerd, die op 1 april door Rotterdam zou zwemmen. De mensen die daar toen op stonden te wachten, zagen alleen een witgeverfde dekschuit passeren."
Nog harder wordt er gelachen op de redactie van de Leeuwarder Courant. Binnenlandchef Arend van der Meulen zegt dat het voor 99% zeker is dat de witte walvis een verzinsel was. Zijn collega Sietze Singelsma, die knipsels over de mythe heeft verzameld, weet hoe het verhaal de wereld in kwam: "Door verslaggever Kees van Dijk." Van Dijk is al overleden, maar zijn 76-jarige oud-collega U.G. de Jong weet nog hoe het ging: "Die Van Dijk was fanatiek! Als die wat op het spoor was, ging hij erachter aan. Hij had een paar Makkummer vissers opgespoord die de witte walvis hadden gezien, maar toen hij doorvroeg bleek het een onduidelijk verhaal. Ze hadden ‘een schim’ gezien, maar dat kan ook een dooie vis of de spiegeling van de zon op het water zijn geweest. Die witte walvis is hier in Nederland nooit gefotografeerd. Volgens mij was het net zoiets als het monster van Loch Ness. Maar er zijn mensen die er heilig in geloven."
Volgens Singelsma was het verhaal nog mooier. "In de jaren ’60 was humor in de berichtgeving nog mogelijk. Van Dijk was daar een meester in. Uit een berichtje van iemand die iets wits bij Harlingen in de Waddenzee had gezien, heeft hij door gericht te vragen een witte walvis gedestilleerd. Toen er daarna in het Van Harinxmakanaal een wit golfje werd gesignaleerd, was Van Dijk er als de kippen bij. Hij belde sluiswachters, ging vissers langs om witte golfjes te verzamelen waar hij zijn verhaal mee vol kon houden. Tot in Duitsland heeft hij zijn Witte Wietze gevolgd. Toen Wietze uiteindelijk terugzwom naar het IJsselmeer, kwam Van Dijk met de onthulling: Wietze is een Wietske. De walvis was zwanger. En daarmee waren we de nieuwsluwe zomermaanden door. Die walvis was niet meer dan een zomermythe."

Veerbaas
Reden om nog eens kritisch naar de Nederlandse getuigen in de documentaire te luisteren. Wat blijkt? De mensen uit de buurt van de sluizen van Kornwerderzand hebben de walvis niet zelf gezien; hun al overleden (schoon)vader heeft dat beweerd. Hennie van Malsen, die op de aftiteling abusievelijk als Annie staat vermeld, kent behalve haar overleden schoonvader geen vissers, schippers of waterpolitiemensen die de walvis ook hebben gezien: "Naar wat ik ervan begrepen heb, zaten er vooral journalisten achteraan." Getuigen die naar journalisten wijzen en journalisten die naar getuigen wijzen.
Als de landelijke kranten over de witte walvis schrijven, formuleren ze voorzichtig dat hij ‘schijnt’ te zijn gesignaleerd. De opgevoerde getuigen worden niet bij naam genoemd. Alleen de Volkskrant noemt een keer een veerbaas Groen uit Rheden. De enige Groen die nu nog onder Rheden in het telefoonboek staat, is geen familie, en kent de veerbaas niet. De deskundige van het Harderwijkse Dolfinarium, Dudok van Heel, geeft in de documentaire — net als in de kranten destijds — wel zijn professionele mening, maar zegt niets waaruit blijkt dat hij ook maar in de buurt van het dier is geweest. De foto’s die in twee Nederlandse kranten zijn afgedrukt, zijn beide in Duitsland gemaakt. Andere foto’s die in Duitse kranten verschenen zijn overtuigend genoeg: er was eens — in Duitsland — een witte walvis. Maar in hoeverre het dier Nederland doorkruiste en of het ooit wérkelijk in het IJsselmeer rondzwom, blijft een raadsel.
Producent George Weiss reageert verbaasd op de scepsis: "De ontdekking van de witte walvis bracht destijds in Duitsland een waar mediaspektakel op gang. In Nederland is er veel minder over in de kranten geschreven, maar dat heeft volgens mij met de Nederlandse mentaliteit te maken. Het mooie is juist dat dit sprookje waar is gebeurd. Omdat er te weinig authentiek materiaal was om een sterk beeldverhaal te maken, moesten we dat aanvullen. Ik verklap liever niet wat we allemaal hebben toegevoegd omdat het de kracht van de beelden aantast. Dat shot van de walvis die overboord slaat, daar ben ik trots op; dat hebben we digitaal gemaakt. Maar dat van die mensen op de Afsluitdijk, dat is echt. Je kunt je afvragen welke route de walvis precies in Nederland heeft genomen, maar in de basis is het een waar verhaal."

Karin Wolfs