Breaking Social

De documentaire Breaking Social is woke en intersectioneel, zonder die termen te gebruiken. Maar misschien werkt het ook wel beter als de kijker uit zichzelf ‘wakker’ wordt over de samenhang tussen de verschillende vormen van onderdrukking die de film naast elkaar zet.

De term woke belandde bij ons via de Afro-Amerikaanse burgerrechtenbeweging en betekent: geestelijk wakker zijn over de systemische oorzaken van je onderdrukking. Het is wezenlijk anti-individualistisch: het is niet jouw schuld dat je gemarginaliseerd bent en ook niet de schuld van die ene politieagent die de pik op je had – de oorzaken zitten dieper verborgen in het systeem. Als je je lot structureel wilt verbeteren, zal je die mechanismen van onderdrukking moeten bestuderen en bestrijden en dat kun je niet in eentje. Dat is een gezamenlijke strijd.

Intersectionaliteit is een feministisch begrip dat beschrijft hoe één persoon, één groep zich op de intersectie van meerdere vormen van onderdrukking en privilege tegelijk kan bevinden – die je daarom allemaal tegelijk moet bestrijden. Een beroemd voorbeeld is het Amerikaanse bedrijf dat een groep Zwarte vrouwen ontsloeg. Een rechter concludeerde dat er geen sprake was van discriminatie naar gender of ‘ras’, want Witte vrouwen waren niet ontslagen en Zwarte mannen ook niet – in discriminatie op basis van gecombineerde factoren voorzag de wet niet.

Wakker
De term woke valt niet in de activistische Zweedse documentaire Breaking Social, maar op z’n minst twee keer gaat het over ‘wakker worden’ over vormen van onderdrukking – en dat is hetzelfde. De term ‘intersectioneel’ valt ook niet, maar de manier waarop ogenschijnlijk zeer uiteenlopende protestbewegingen (die allemaal een eigen documentaire verdienen en vaak ook al hebben) worden gepresenteerd als delen van één groot geheel, is geheel in de geest van die benadering.

Ik twijfel of het een goed idee was om die termen niet te noemen. Ik vrees dat zonder zo’n soort begrippenkader de gekozen voorbeelden, van de vermoorde journalist Daphne Caruana Galizia die politieke corruptie in Malta op het spoor was tot actievoerende Amerikaanse leerkrachten die niet langer rond kunnen komen, tamelijk willekeurig overkomen bij kijkers die niet zelf al ideeën hebben over de onderliggende structuren. Terwijl, zoals zo’n leerkracht zegt: “Het is geen persoonlijk falen, dat we het moeilijk hebben, dat we arm zijn. Het is systemisch. Het huidige systeem houdt ons arm. Als we dat aan andere mensen duidelijk kunnen maken, trekken we ze over de streep. Dan komen ze in actie.”

Aan de andere kant blijft de film zo wel dicht bij concrete situaties, die stuk voor stuk boeiend zijn, zonder zich te verliezen in al te theoretische uiteenzettingen. Hopelijk worden mensen dan uit zichzelf ‘wakker’ over het grotere plaatje. Waarbij misschien een rol heeft gespeeld dat de term woke voor veel mensen controversieel is geworden. Ten onrechte: als je weer eens iemand over woke dit of dat hoort sneren, vervang dat woord in je hoofd dan door ‘wakker over systemische onderdrukking’ – dan klinkt het opeens heel anders.

Systemisch
Waarmee ik niet wil zeggen dat Breaking Social helemaal geen samenhang aanbrengt. Zo ontvouwt de Nederlandse historicus Rutger Bregman opnieuw zijn ideeën over de wezenlijk coöperatieve aard van de mens, de “survival of the friendliest”, waarover hij ook z’n bestseller De meeste mensen deugen schreef. En valt meermalen de term ‘extractivisme’, over hoe economische systemen op vernietigende wijze grondstoffen onttrekken aan een gebied of bevolkingsgroep die zelf geen baat bij hebben bij die onttrekking. De sterkste samenvatting geeft de Amerikaanse corruptie-expert Sarah Chayes, die een ongeplande samenzwering beschrijft rond de gedeelde belangen van een supranationale elite: “Het is geen hardop uitgesproken, afgesproken samenzwering, met een blauwdruk en specifieke leiders van het netwerk, maar wel een groep mensen die werkt volgens het eigen collectieve belang.” In dat onoverzichtelijke netwerk van kleptocratische belastingontduikers kun je de bron zien van alle wereldwijde problemen die de documentaire behandelt.

Het sterkste punt van Breaking Social is wat mij betreft hoe de strijd van gemarginaliseerde groepen, zoals die van oorspronkelijke bewoners, feministen, antiracisten en voorvechters van seksuele diversiteit, op gelijke voet wordt behandeld met wereldwijde economische onrechtvaardigheid en de klimaatcrisis. Want die hangen inderdaad samen: het is allemaal onderdeel van één groot systeem. De zogenaamde keuze die je zou moeten maken tussen oud-linkse idealen van economische rechtvaardigheid en nieuw-linkse identiteitspolitiek is daarom een valse tegenstelling. En al benoemt Breaking Social ook dit laatste punt niet expliciet, de documentaire biedt wel voldoende materiaal om zelf die conclusie te trekken. Om, zogezegd, wakker te worden over systemische vormen van economische en culturele onderdrukking – wat de noodzakelijke eerste stap is om er iets aan te doen.