Bratan (rerelease)

Bratan, het speelfilmdebuut uit 1991 van de Tadzjiekse filmmaker Bachtijar Choedojnazarov, is gerestaureerd. De roadmovie blaakt ruim dertig jaar later onverminderd van levenslust. Een tijdloze coming-of-age over twee broers en een treinreis.

Twee broertjes reizen op een goederentrein door het overweldigende landschap van Tadzjikistan en ontmoeten onderweg een keur aan enerverende passanten. De jongens zijn op weg naar hun vader, die als arts werkt in een soort kuuroord in the middle of nowhere.

Maar in Bratan, de debuutfilm van Bachtijar Choedojnazarov (1965-2015), is de reis belangrijker dan de bestemming. Choedojnazarov liet in 1991, toen hij 25 jaar oud was, al zien dat hij meer interesse had in intermenselijke contacten dan in plot. Zijn film draait onmiskenbaar om het leven in Tadzjikistan in de vroege jaren negentig, maar voelt tegelijkertijd tijdloos.

Bratan is onlangs gerestaureerd door het bedrijf van de Duitse filmmaker Veit Helmer, met een bijdrage van Eye Filmmuseum. Terecht: de film is een lust voor het oog.

Het Tadzjikistan van de vroege jaren negentig zal ook destijds voor westerse kijkers misschien al gedateerd hebben geoogd. Het land was tot 1991 een satellietstaat van de Sovjet-Unie en de esthetische erfenis daarvan is in Bratan alomtegenwoordig. Zo doet de openingsscène, waarin een belhamel rammelt op een schoorsteen, denken aan de films uit het Russisch Formalisme. De monochrome beelden roepen op hun beurt bij vlagen herinneringen op aan Italiaans Neorealisme.

Een van de weinige bewijzen dat Bratan (‘kleine broer’) daadwerkelijk een product is van de jaren negentig, is een poster van acteur Christopher Lambert (bekend van High­lander, 1986) aan de muur van de zeventienjarige Farroek. De tiener woont met z’n zevenjarige broertje Azamat in een Tadzjieks stadje waar ze, nadat hun ouders waren gescheiden, zijn opgevoed door hun grootouders. Bij hun vader hopen ze op een beter bestaan. Op subtiele wijze illustreert Choedojnazarov aan het begin van de film de warme broederband door een moment van affectie te tonen via een ingenieus schaduwspel in de woning van de broers. De camera dwaalt vervolgens af.

Dat gebeurt vaker. Zoals wanneer de hoofdpersonen op de trein zitten en de focus meermaals wordt verlegd naar de schroefkoppelingen die de locomotief en het voorste rijtuig met elkaar verbinden. Misschien wilde Choedojnazarov met die terzijdes iets zeggen over de bestendige broederband. Dat heeft vanuit het heden bezien iets pijnlijks: in 1992 brak, nadat Tadzjikistan onafhankelijk werd van de Sovjet-Unie, een burgeroorlog uit. De mensen achterin de trein koppelden zichzelf los, zou je kunnen zeggen.

Maar Bratan is vooral een ode aan dagdromen. Een film die af en toe heerlijk ontspoort, met bijna-surrealistische taferelen als gevolg. De verhaalwereld die Choedojnazarov schept is bovenal troostrijk, een gemoed waar je als kijker lang in wil blijven hangen; waarin het monotone gekletter van de trein een meditatief effect sorteert. Het ontroert dan ook wanneer de locomotief uiteindelijk achter de horizon verdwijnt.