Bratan

Sublieme eenvoud

  • Datum 01-05-1993
  • Auteur Jos van der Burg
  • Thema Filmkrant 134
  • Gerelateerde Films Bratan
  • Regie
    Bachtijar Choedojnazarov
    Te zien vanaf
    20-04-2023
    Land
    Tadzjikistan, 1991
  • Deel dit artikel

Bratan

De minimal movie mag dan een typisch Nederlands verschijnsel lijken, niets is minder waar: overal op de wereld zijn mensen die voor een habbekrats een film maken. Niet om vage ideologisch getinte redenen, maar uit een gebrek aan financiële middelen. Zoals Bratan.

Bratan van de jonge Tadzjiekse regisseur Bachtiar Choedojnazarov (28) is het zoveelste bewijs dat er bij film nauwelijks verband bestaat tussen het financiële budget en het resultaat. De film is uitgekozen voor de opening van het festival ‘De cinema van Centraal-Azië. Van Kazachstan tot Tadzjikistan’ dat deze maand in een aantal filmhuizen gehouden wordt. Maar ook buiten het festivalkader blijft de film uitstekend overeind.

Over het lot van een film beslist uiteindelijk altijd de toeschouwer. Komt deze onder zijn ogen tot leven of blijft hij een levenloos stuk celluloid? Doorslaggevend daarin zijn de personages. Zijn deze in staat interesse en ontroering op te wekken? Bratan, gemaakt met minimale middelen, slaagt daarin uitstekend.

Deze in fraai groezelig bruingeel en zwart-wit tinten geschoten film volgt een weekje het leven van twee broertjes, de zeventienjarige Farroek en de tien jaar jongere Azamat. Als kinderen van gescheiden ouders — pa verhuisd naar Kazachstan, een stad vele kilometers verderop, ma spoorloos — wonen bij hun oma. Het is echter vooral Farroek die zijn jongere broertje, liefkozend ‘dikkertje’ genoemd, opvoedt. Als bezorgde, plaatsvervangende vader dolt hij met hem, deelt standjes uit en is soms echt boos.

Snelheidswedstrijd
Het dagelijks leven wordt doorbroken als Farroek besluit om met Azamat hun vader te bezoeken. De lange treinreis die daarvoor nodig is, vormt het hart van de film. Dat levert fantastische beelden op van een oude locomotief, die puffend vier wagons achter zich aansleept in het heuvelachtige, uitgestrekte steppeachtige landschap. Op bijna antropologische wijze brengt Choedojnazarov de culturele bijzonderheden van het platteland in beeld. Die soms hilarisch zijn. Zo stopt de trein in een klein dorpje bij een huisje dat tegen de spoorlijn aanligt. Het blijkt het woonhuis van de machinist te zijn. Zonder dat hij de trein hoeft te verlaten, kan zijn vrouw hem vanuit het huis een schoon overhemd aanreiken. Waarna de trein weer piepend verder kan.

Op een ander moment houdt de machinist een snelheidswedstrijd met een tractor die voortdendert op een boerenpad naast de spoorlijn. Mooi is ook de scène die de reacties toont van de machinist en Farroek als twee jonge meiden de trein instappen. De machinist begint plotseling zijn haar te kammen en Farroek krijgt een nerveus lachje over zich. Met voorzichtige blikwisselingen wordt afgetast of de meiden te versieren zijn, waarbij Farroek nogal stuntelig zijn jonge broertje voor zijn karretje probeert te spannen. Koddige scènes die de film zijn charme verlenen.

Slappe klei
De film zit vol subtiliteiten, die de toeschouwer gemakkelijk ontgaan. Veel daarvan hebben betrekking op een onnadrukkelijk samengaan van eeuwenoude gewoonten en moderne invloeden. Zo dragen de twee meiden onder hun traditionele kleding naaldhakken, die volledig detoneren en waarop zij zich strompelend voortbewegen. Op dit smalle, niet-dramatische gebied ligt de kracht van Choedojnazarov. Het gaat mis als de film drama vereist: de ontmoeting met de vader. Na de eerste geestige confrontatie (de jonge Azamat denkt aan het verkeerde adres te zijn als de deur wordt opengedaan door zijn vaders jonge minnares) verliest Choedojnazarov zijn greep op de film en schiet het spel van de non-professionele spelers — vrienden en kennissen van de regisseur — tekort.

Waarbij Choedojnazarov wel duidelijk maakt dat mannen in zijn ogen niet de beste mensensoort zijn. Als Farroek zijn vader te kennen geeft dat hij voortaan de opvoeding van Azamat op zich moet nemen, reageert deze alsof hem het einde der tijden is aangekondigd. Dan blijkt ook dat zijn minnares niets weet van zijn vorige leven (“Ik zal je alles uitleggen”). Russen of Tadzjieken: als we filmregisseurs moeten geloven zijn in de voormalige Sovjet-Unie mannen allemaal uit dezelfde slappe klei geboetseerd.

Profetisch
Choedonjnazarov schoot Bratan twee jaar geleden op locatie in Tadzjikistan, een land dat zich toen ontworstelde aan de Sovjet-Unie. Inmiddels verkeert het onafhankelijke Tadzjikistan in een bloederige burgeroorlog, waarover slechts spaarzame berichten naar buiten komen, maar dat naar schatting al tienduizenden slachtoffers heeft geëist. Onbedoeld is de scène aan het eind van Bratan, waarin Farroek ogenschijnlijk om een futiliteit zijn beheersing verliest en erop los beukt, profetisch voor het gedrag van een heel volk. Dat Choedojnazarov ondanks alle oorlogsgeweld op dit moment in Tadzjikistan een nieuwe film aan het maken is, getuigt van moed.