Borders (Jacqueline van Vugt over)

In de documentaire Borders trekt Jacqueline van Vugt van grens naar grens om onze immigranten een smoel te geven. "Een grens is een plek waar macht en kwetsbaarheid bij elkaar komen."

Door Laura van Zuylen

Nee hè, niet wéér zo’n zielige asielzoeker. Dat kan je eerste reactie zijn bij de openingsbeelden van Borders. Een Nigeriaanse vrouw wordt teruggestuurd na dertien jaar illegaal in Nederland te zijn verbleven. Haar geld is ze kwijt en ze werkte jarenlang gedwongen als prostituee. "Africa, don’t come, eh?" sneert ze. Maar dan gebeurt er iets geks. Ze provoceert een beveiligingsbeambte in het uitzetcentrum met een string en een glitterrokje. Zij is geen slachtoffer, maar iemand die zit te pesten. Het zet de toon van de eigenzinnige documentaire van regisseur en cameravrouw Jacqueline van Vugt. "Ik zoek naar scènes van kwetsbaarheid en ongemak. ‘Tussenmomenten’, waarop je onvermogen en knulligheid voelt. Het schild dat mensen ophouden valt dan weg."
Van Vugt vliegt in Borders met deze vrouw mee naar Afrika en neemt een bekende emigratieroute van Nigeria naar Nederland terug. Zonder kleinerend of sentimenteel te worden, laat ze onderweg luchtige en schrijnende verhalen zien. Prostitutie is vanzelfsprekend, mensenhandelaars en pooiers houden zich verborgen. Opvallend is de man op de grens van Mali en Burkina Faso, die sportjournalist had willen worden. Nu wacht hij bij het spoor à la Wachten op Godot op een trein die nooit lijkt te komen. "Dat iemand zoiets leuk kan vinden, vind ik ook interessant", vertelt Van Vugt. "Ooit had hij een droom, maar hij is best tevreden over hoe het nu gaat."

Papiercultuur
De regisseur trekt van grensplaats naar grensplaats en volgt op iedere plek nieuwe protagonisten, en creëert zo een mozaïekvertelling. Tegelijkertijd is ze ook niet blind voor de voetsporen van een torretje. Aangrijpend is het beeld dat ze schetst van de douane en de kampen eromheen. Ze worden bevolkt door emigranten die onderweg gestrand zijn. Sommigen dromen ervan om verder te komen, anderen hebben zich bij hun lot neergelegd en wonen er al jaren. "Grenzen fascineren me", legt Van Vugt uit. "Een grens is een plek waar macht en kwetsbaarheid bij elkaar komen. Je moet je overleveren aan iemand anders en die beslist over je vrijheid. Ondertussen voelt die macht arbitrair." Zodra een douanier immers zijn uniform uittrekt, verliest hij zijn macht.
Een paspoort is in Afrika geen onaantastbaar gegeven, blijkt uit Borders. Van Vugt: "Eerst wilde ik de film Papers Are Everything noemen. We zijn een papiercultuur en het is een heel Europees idee dat je alleen bestaat omdat je een paspoort hebt. In Afrika gaat dat anders. Als iemand zegt dat hij uit een bepaald dorp komt, dan wordt dat gecheckt door te controleren wie hij daar kent. Dat kan alleen doordat iedereen zo nauw bij elkaar betrokken is."
Van Vugt kent die cultuur goed, omdat ze er gedeeltelijk is opgegroeid. De Afrikaanse manier van leven ambieert ze niet. "Ik houd van de anonimiteit die je je met een paspoort kunt veroorloven. Het is verstikkend als iedereen alles van je weet. En er speelt nog iets mee. Via je familie wordt alles geregeld en het is je enige vangnet. Als je vertrekt, kun je niet terug. Je wordt in feite verstoten. Je lijdt gezichtsverlies als je terug zou komen."

Eenkennig
Borders is een belangrijke film, omdat het emigranten — ondanks de bij vlagen somber stemmende vertellingen — niet zielig maakt. Ze krijgen juist elk een gezicht. Tot Van Vugts ontzetting merkt ze op dat hun motivatie om naar Europa te komen nooit wordt onderzocht: "Ons systeem is erop gebaseerd om mensen te ontmenselijken. Je merkt dat men geen idee heeft waar deze mensen vandaan komen en wie ze zijn. Het is namelijk niet vanzelfsprekend dat iedereen die naar Nederland komt hier wil blijven. De meesten willen werken, dus als er geen werk is, dan gaan ze weer weg."
Volgens Van Vugt is ons idee over immigranten gebaseerd op de gastarbeiders die in de jaren zeventig naar Nederland zijn gehaald: "Zij waren meestal laagopgeleid en werden geselecteerd op hun arbeiderskwaliteiten. De mensen die nu naar Europa vertrekken zijn op zoek naar een beter leven en bereid om hun grenzen te verbreden. Ze hebben een groot doorzettings- en incasseringsvermogen. In Nederland is men eenkennig tegenover ‘de ander’. Daar word je dommer van, denk ik. In plaats van te vragen wat iemand hier komt halen, kun je ook onderzoeken waar je iemand voor kunt gebruiken. Maak immigratiewetgeving en geef werkvergunningen uit, zodat ze net als wij belasting kunnen betalen. Dan zien we over een paar jaar wel weer verder."
"Ik vind dat iedereen de kans moet krijgen die hij verdient. Persoonlijke vrijheid vind ik dus heel belangrijk. Ik krijg het idee dat we ons nu voegen naar ‘het systeem’, in plaats van het vorm te geven en te veranderen. Maar ik zou nooit de politiek ingaan. Dan moet je het individu loslaten en denken aan het collectief. Ik wil het omdraaien: door te kijken naar ieder mens als individu kom je achter de collectieve drijfveren. Het collectief is namelijk een optelling van mensjes."

Op 5 juni is er een voorpremière in De Balie in Amsterdam met een debat tussen Job Cohen, Gerd Leers en Fred Teeven (de laatste twee zijn nog ovb)