BLACK CAT, WHITE CAT

Black cat, white cat is het best denkbare bewijs dat Emir Kusturica zijn plezier in het filmmaken weer heeft teruggevonden na de gemengde ontvangst van zijn vorige film Underground. Zijn nieuwste gangsterkomedie, die barst van het enthousiasme en vitaliteit, bevat krankzinnige taferelen rond een uit de hand gelopen zigeunerbruiloft.

In de slotscène van Kusturica’s Underground vieren alle personages, dood en levend, vriend en vijand, een uitbundige bruiloft. Het is een scène als een wensdroom, waarin iedereen zich met elkaar verzoent, waarin alle leugens en alle wreedheden vergeven zijn en mensen weer in harmonie met elkaar verder kunnen leven. Waarin de waanzin van de oorlog vergeten is. Dat dat inderdaad niet meer dan een wensdroom kan zijn, maakt de scène eveneens duidelijk: de landtong waarop het gezelschap zich bevindt scheurt af en drijft weg van het vasteland. De realiteit op het Joegoslavische grondgebied is anders; daar voltrekt zich een strijd die nooit ophoudt, daar is altijd oorlog. Als Kusturica met Underground iets duidelijk heeft willen maken is het dát, en voorlopig heeft hij het gelijk geheel aan zijn zijde.

Listigheden
Ook de bruiloft in Black cat, white cat is een feest van verzoening, verbroedering en optimisme, niet als hallucinerend droombeeld maar in de vorm van een sprookje. Aan deze huwelijksvoltrekking gaan eveneens leugens, bedrog, geweld en afpersing vooraf, maar dan op menselijker schaal. De listigheden van twee zigeunerfamilies om zichzelf te verrijken en de ander een loer te draaien hoeven niet noodzakelijk opgevat te worden als een metafoor voor een grotere leugen, of van een groter verraad. Al is ook deze film, zoals alle films van Kusturica, diep verankerd in de cultuur van zijn land.
Het is bijna onmogelijk om in kort bestek recht te doen aan het verhaal dat Kusturica vertelt in Black cat, white cat. In deze kolderieke gangsterkomedie volgen de verwikkelingen elkaar in hoog tempo op en zijn de personages talrijk. Centraal staan twee zigeunerfamilies. Matko woont met zijn zoon Zare aan de oevers van de Donau waar hij een illegaal handeltje voert met de Russische schepen die er voorbij varen. Als hij geld nodig heeft om zijn slag te kunnen slaan op de zwarte markt begaat hij de fout Dadan, een gewetenloze oplichter, bij zijn deal te betrekken. Hij gaat geweldig het schip in en staat diep in het krijt bij Dadan. Deze is bereid zijn schulden kwijt te schelden als hij Zare met zijn zuster Afrodite laat trouwen. Noch Zare noch Afrodite kunnen zich in deze plannen vinden: Zare is verliefd op Ida en Afrodite gelooft niet in een verstandshuwelijk. Maar ze hebben weinig in te brengen, en de voorbereidingen worden in gang gezet. Geen middel wordt geschuwd om onder de deal uit te komen, dan wel om die er koste wat kost door te drukken. Na een bruiloftsfeest dat ontaardt in een enorme chaos zegeviert uiteindelijk de liefde en de vriendschap.

Gevaarlijk
Behalve twee families zijn het drie generaties die hier tegenover elkaar staan. Zare’s grootvader en zijn vriend Grga Pitic, een hoogbejaarde zigeuner-godfather, zijn nog van de oude stempel en leven een soort erecode na waarin zelfverrijking tot een zekere generositeit verplicht. Dadan is een moderne gangster die zich omringt met technomuziek, mooie vrouwen en cokedealers. Dadan is gewoon keihard, al doet hij zich graag voor als iemand met de beste bedoelingen. Gevaarlijk want gewetenloos.
Zare, Ida en Afrodite trachten los te breken uit tradities, eisen het recht op om zelf over hun leven te beslissen. Een nieuwe orde, gebaseerd op liefde in plaats van macht of haat, die uiteindelijk aanvaard wordt. Dat is het werkelijke happy end van Black cat, white cat: een overwinning op de gevestigde orde. Zelfs Dadan moet zich daar naar schikken; hij krijgt, zoals dat hoort in een sprookje, uiteindelijk zijn verdiende loon. Deze strekking is zonder meer te relateren aan de politieke situatie in Joegoslavië, en spreekt daar een bepaalde hoop over uit, maar eraan voorbijgaan doet niets af aan de kracht van de film.
Wie vertrouwd is met de bizarre taferelen uit Underground weet ongeveer wat het betekent als Kusturica besluit een komedie te maken. Hij moet er een ongekend plezier in hebben gehad om de meest krankzinnige situaties te bedenken en te ensceneren. Zijn schildering van het zigeunermilieu is levendig, warm en fantasierijk. In elke uithoek van het beeldkader is kleur, beweging, geur bijna. Als het tempo hoog ligt, als hij feesten en partijen kan laten ontsporen en zijn fanfares optrommelt, is hij op z’n best. Maar de slapstick-achtige humor en het lichte overacteren mengt zich moeiteloos met hele mooie en subtiel geacteerde scènes, zoals die tussen Zare en Ida waarin hun opbloeiende liefde gestalte krijgt. Kusturica weet precies de goede balans te vinden tussen verschillende emoties, waardoor de klucht die hij neerzet nooit plat wordt maar steeds een boeiende gelaagdheid behoudt.

Petra van der Ree