Alphabet

In Le grand cahier wordt een tweeling op zichzelf teruggeworpen, met gruwelijk resultaat. In de documentaire Alphabet hebben onderwijs-experts meer vertrouwen in het kind, dat we vooral niet te veel moeten aanleren.

Door Mariska Graveland

Als je kinderen vrij laat, wat doen ze dan? Joost Conijn maakte daarover de documentaire Siddieqa, Firdaus, Abdallah, Soelayman, Moestafa, Hawwa en Dzoel-kifl, de namen van zijn buurkinderen die aan de rand van het havendok in een kraakpand wonen. De kinderen groeien op in totale vrijheid. Ze maken hutten, strippen een caravan, zwaaien vervaarlijk met een bijl.
Ook in de nieuwe film van Hongaar János Szász, Le grand cahier (gebaseerd op het gelijknamige boek van Ágota Kristóf), wordt een tweeling op zichzelf teruggeworpen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden ze door hun moeder gedropt bij hun lichtelijk sadistische oma, waarna de jongens de bui zien hangen en zichzelf aan een streng regime onderwerpen. Ze slaan elkaar in het gezicht om zich te harden tegen pijn, en trainen zich om met weinig voedsel te overleven. Via de encyclopedie en de Bijbel leren ze zichzelf lezen en schrijven. In een opschrijfboekje noteren ze minutieus alles wat ze meemaken. Ze zijn gesterkt, voorbereid op het ergste. Maar er is één ding dat ze niet kunnen verdragen: van elkaar gescheiden worden.
De doordringende blikken van deze tegen wil en dank gestaalde kinderen spoken lang na, net als het beeld van de opgeprikte, genummerde dode kevers als symbool voor de vergaste joden. Ze maken van Le grand cahier een even uitgebeend als huiveringwekkend inkijkje in sadisme, dat ook de tweeling niet vreemd is.

Wiskunde-olympiades
Kleine kans dat de kinderen uit Conijns documentaire en uit Le grand cahier het voorbeeld zijn voor de onderwijsexperts uit Alphabet, de nieuwe documentaire van Erwin Wagenhofer (We Feed the World, Let’s Make Money). Zij pleiten voor een totale hervorming van het onderwijs. Ken Robinson, een van die onderwijsexperts, gebruikt grote woorden. Hij meent dat de verbeelding van kinderen op scholen systematisch wordt verwoest. Als voorbeeld wordt China aangedragen, waar zelfs kleuters huiswerk krijgen, kinderen uitputtend moeten meedraaien in wiskunde-­olympiades en examenmachines, en sommige jongeren zelfmoord plegen als ze niet worden toegelaten tot de universiteit.
Een Duitse neurobioloog vindt dat je kinderen niet moet dresseren, maar ze divergent denken moet aanleren, zodat ze erachter komen dat er meerdere antwoorden mogelijk zijn en meerdere interpretaties van een vraag. Een mens is niet maakbaar en moet je geen lesstof door de strot duwen.
Kunstenaar Arno Stern gaat hier het verst in. Zijn zoon ging helemaal niet naar school en kreeg zelfs geen thuisonderwijs. De — zeer relaxed ogende — zoon is gitaarbouwer en prijst zijn jeugd waarin hij zonder concurrentie, stress en hiërarchie kon opgroeien. Mensen worden altijd maar vergeleken en beoordeeld, zegt Stern, en hij draagt zelf het tegengif aan voor de prestatiemaatschappij: door te spelen kom je dichter bij jezelf. School daarentegen vernietigt in zijn ogen "alle krachten en waarden die het kind zelf kan ontdekken". Als onderzoeker naar de tekeningen van oorlogswezen staat hij hoofdschuddend boven een abstracte tekening, die geen goed kan doen in zijn ogen: "Heel triest dat dit kind alleen maar aangeleerde vormen heeft gebruikt en niet meer zelf speelt." Een overbelaste gymnasiaste heeft al helemaal geen tijd meer voor enig plezier buiten school en klaagt: "School neemt me het belangrijkste af: mijn jeugd."

Hiaten
Alphabet gebruikt vooral extreme voorbeelden om zijn punt te maken: het onderwijssysteem is te rigide. De wijze waarop dat gebeurt is opvallend drammerig voor een documentaire die pleit voor divergent denken. De meeste sprekers zijn overtuigd van hun eigen gelijk, terwijl er allerlei vragen rijzen tijdens het kijken. Waren kinderen soms beter af voordat er een schoolsysteem bestond? Hoe zit het met Roma-kinderen die geen onderwijs krijgen en daardoor gedoemd zijn tot een leven in de marge? Wat als je minder geluk hebt met je ouders dan de zoon van de begaafde Arno Stern? En wat als er een generatie opgroeit zonder degelijke kennisoverdracht, gaat die kennis dan niet in één klap verloren?
Er staat veel op het spel als het over onderwijs gaat, en Alphabet poneert zeker prikkelende stellingen over het zelfdenkende vermogen van kinderen. Het is de klassieke tweestrijd over het doel van onderwijs: kies je voor de overdracht van de canon om rekenrampen en andere grote hiaten in taal of geschiedenis te voorkomen, of kies je voor individuele ontplooiing? In Alphabet is geen ruimte voor de middenweg: dat je eerst kennis en waarden leert en er later kritisch over na leert denken.