ALIAS KURBAN SAÏD

Wie de schrijver is van de roman Ali en Nino (‘de Romeo en Juliet van de Oriënt’) is een raadsel. Documentariemaker Jos de Putter doet verslag van het mysterie in Alias Kurban Saïd.

De simpelste vragen zijn vaak het moeilijkst te beantwoorden. Wie was Kurban Saïd? is er zo één. Regisseur Jos de Putter (Dans, Grozny Dans, Het is een schone dag geweest) beet zich voor zijn nieuwe documentaire Alias Kurban Saïd vast in het raadsel rond de identiteit van de schrijver van het boek Ali en Nino, dat in 1937 voor het eerst verscheen in Wenen. Het is het liefdesverhaal over een moslimjongen en een christenmeisje in de Azerbaidzjaanse havenstad Bakoe van de jaren twintig, op de grens van Azië en Europa, dat net als Romeo en Julia tragisch afloopt. Van de schrijver is niet eens bekend of het een man of vrouw is, van joodse, moslim- dan wel christelijke origine, een groot schrijver of een charlatan. Vijf namen duiken op in de reconstructie van De Putter, die meer nieuwe vraagtekens oproept dan vragen beantwoordt. De waarheid lijkt voorgoed verloren te zijn gegaan in het grensgebied tussen Azië en Europa van de roerige jaren twintig, dertig en veertig van de vorige eeuw. Maar dat maakt het verhaal er alleen maar spannender op.

Sfeer van weleer
In zeven hoofdstukken, voorafgegaan door een proloog en afgesloten met een epiloog, wandelt De Putter langs getuigen, foto’s, archiefbeelden en plaatsen waar de schrijver geweest kan zijn. De tocht brengt hem van Bakoe naar Duitsland, Oostenrijk, Italië, Parijs, Istanboel tot in San Francisco en New York en weer terug. Op verzoek lezen sommige van zijn gesprekspartners passages voor uit het boek. Een Duitssprekende voice-over en een oriëntaals klinkende soundtrack verbinden de losse delen met elkaar. In geel gedrenkte beelden geven hedendaagse locaties de broeierige sfeer van weleer. De Duitssprekende stem op de geluidsband presenteert zich aanvankelijk als de ik-figuur, als van de onbekende schrijver, wat het geheel een extra mystificerende dimensie geeft. We zien hem niet, maar horen hem wel: het past wonderwel bij de geheimzinnigheid die de persoon van de auteur omgeeft.
Jammer genoeg wordt die functie niet consequent doorgezet. Al gauw verandert de stem, die van acteur Bruno Ganz blijkt te zijn, in de oude vertrouwde expliciterende verteller. Alwetend is hij niet, want De Putter lost het raadsel niet op: hij lijkt meer geïnteresseerd in de vragen. "Verwarrend hè?" merkt één van de geïnterviewden op. Dat is precies het gevoel dat bij de kijker achterblijft.
Maar hoe mooi de ’talking heads’ ook door cameraman Stef Tijdink in hun omgeving worden neergezet, een filmische documentaire is het daarom nog niet. De laatste vraag is waarom de door de NPS gecoproduceerde documentaire in de bioscoop wordt uitgebracht nu ze niet meer is dan een gangbare aflevering van ‘Het uur van de wolf’, en hoeveel mensen er willen betalen om die aflevering een half jaar eerder in een filmtheater te zien.

Karin Wolfs