ALEXANDRA

Aleksander Sokoerovs alexandra trekt in Rusland nauwelijks bezoekers. Zijn Russen blind? De bespiegeling over oorlog is Sokoerovs beste film van de laatste tien jaar.

Staat Sokoerov nog met beide benen op de grond? De Rus lijkt divatrekjes te krijgen. Begin dit jaar bezocht hij het filmfestival Rotterdam, maar weigerde individuele interviews. De maker vond één openbaar interview genoeg. Jammer, want over alexandra valt veel te vragen. De film bewijst dat Sokoerov nog steeds een creatieve filmmaker is, die zijn eigen plan trekt.
De film heeft een simpel uitgangspunt. De Russische grootmoeder Alexandra (sterke rol van de 81-jarige sopraan Galina Visjnevskaja — de weduwe van cellist Rostropovich) wil haar kleinzoon Denis bezoeken, die ze zeven jaar niet heeft gezien. Complicerende factor: de jongen is als officier gelegerd in Tsjetsjenië. Na een reis met een soldatentrein en een pantserwagen ontmoet ze de knul op een afgelegen legerpost. De aanwezigheid van Alexandra op de Tsjetsjeense legerbasis levert een mooi contrast op tussen zorgzaamheid, waarmee we oma’s associëren, en vernietiging. Sokoerov bewijst zich weer eens een intelligente en subtiele filmmaker door de tegenstelling niet moddervet uit te spelen. De maker zoekt het in veelzeggende observaties. Ooit een oma in een pantservoertuig zien zitten? Het beeld oogt even surrealistisch als een soldaat op een kinderstep.
Absurd is ook het tafereel waarin Alexandra langs een rij soldaten loopt die hun geweren aan het schoonmaken zijn. Het zijn nog maar net de puberteit ontgroeide jongens met puistige gezichten. Dit zijn de knullen die namens Rusland dood en verderf zaaien in Tsjetsjenië, maar ook een prooi zijn voor Tsjetsjeense rebellen. Alexandra mag van hen even een kalashnikov vasthouden. "Het is zo makkelijk", merkt de oude vrouw tot haar schrik als ze de trekker overhaalt.

Radertjes
Het sepiagetinte alexandra heeft een politieke lading doordat hij in Tsjetsjenië speelt, maar is geen politiek pamflet. De film speelt zich af in de Tsjetsjeense context, maar is een universele bespiegeling over oorlog. De film toont oorlog als een bedrijfstak, waarin soldaten werknemers zijn die hun werk doen. Zij stellen geen vragen, maar zijn radertjes in een vernietigingsmachine. Net als Sokoerovs vijfeneenhalf uur durende documentaire stemmen der ziel (1995), over Russische soldaten aan de grens van Afghanistan, laat alexandra zien dat soldatenlevens vooral bestaan uit verveeld wachten.
Indrukwekkend is de ontmoeting tussen de eigenzinnige Alexandra en een oude Tsjetsjeense vrouw, die haar vriendelijk tegemoet treedt. Dat beide vrouwen moeders zijn weegt zwaarder dan het feit dat ze tot het tegenovergestelde kamp behoren.
alexandra gaat over het kwaad in de wereld, dat bij Sokoerov altijd een menselijke maat krijgt. Slechtheid is in zijn films niet het werk van duivelse machten, maar van banaal menselijk handelen. Zie zijn ‘dictatortrilogie’ moloch, taurus en the sun, waarin Hitler, Lenin en Hirohito gewone mensen zijn met herkenbare zwakheden. Ondertussen gaat alexandra natuurlijk ook over de verhouding van een grootmoeder met haar kleinzoon, waarmee de film aansluit bij Sokoerovs ‘gezinsfilms’ mother and son (1997) en father and son (2003). Dezelfde Denis die geen moeite heeft om Tsjetsjenen af te slachten, borstelt met toewijding het haar van zijn oma. Hoe dat kan? We hadden het Sokoerov graag gevraagd in Rotterdam.

Jos van der Burg