Film als sociaal geheugen: Bill Morrison en found footage

De komende maanden doet de Filmkrant verslag van de openbare collegereeks This is Film! Film Heritage in Practice, een lezingenreeks met gastsprekers over filmrestauraties en filmerfgoed.

De vierde editie van This is Film! Film Heritage in Practice trapte op 14 maart af met een openbaar hoorcollega over found footage, waaraan Eye Filmmuseum bij zijn opening in 2012 een tentoonstelling wijdde. Die openingstentoonstelling ging over de vraag hoe beeldend kunstenaars omgaan met bestaand filmmateriaal (found footage).

Giovanna Fossati, hoofdconservator bij EYE en professor Filmerfgoed bij de UvA, zette in haar inleiding het fenomeen in een bredere context. De toenemende interesse in archiefmateriaal en filmisch erfgoed heeft te maken met de zogenaamde ‘digital turn’: het plaatsmaken van analoog filmmateriaal voor digitale dcp’s. Iets wat verdwijnt stemt immers nostalgisch. Ook is er een verlangen naar materialiteit, dingen die je kunt aanraken in plaats van abstracte enen en nullen. Dit verlangen naar tastbaarheid in een digitale wereld wordt in de hedendaagse filmgeschiedschrijving ook wel de ‘material turn’ genoemd.

Mediator
In het vorig jaar gestarte Artist-in-Residence programma van EYE houdt kunstenares Alexandra Navratil zich met deze vragen bezig. Zij onderzoekt momenteel industriële en non-fictiefilms uit de collectie van EYE, met speciale aandacht voor de materialiteit van de zeer ontvlambare nitraatfilm (waarover later meer). Dit alles moet resulteren in een installatie waarbij archiefbeelden gecombineerd worden met nieuw beeldmateriaal.

Navratil is een van de kunstenaars die zich bezighoudt met het creatief hergebruik van oude filmbeelden om deze in een nieuwe context te kunnen presenteren. Op die manier wordt niet alleen een nieuwe betekenis aan archiefmateriaal gegeven, maar blijft dit materiaal en de filmgeschiedenis ook levend. Fossati ziet in hun onderzoek parallellen met het werk van filmarchieven: ook die moeten recente restauraties en conserveringen op een nieuwe manier presenteren aan het publiek. Zowel de kunstenaar als het archief zijn een mediator tussen oud filmmateriaal en toeschouwer.

EYE heeft een illustere geschiedenis als het gaat om found-footagefilms. Peter Delpeut, de vroegere programmeur en adjunct-directeur van het filmmuseum, zette de standaard met Lyrisch nitraat (1990), gevolgd door The Forbidden Quest (1992) en Diva Dolorosa (1999). Gustav Deutsch putte voor zijn Film Ist-reeks ook uit de archieven van EYE, volgens filmhistoricus Tom Gunning "een Aladdins grot der wonderen". Ook probeert EYE hun rijke archief, waaronder de befaamde Desmetcollectie, op verschillende manieren te ontsluiten, met naast filmvertoningen ook online-aanbod en projecten als Celluloid Remix, waarbij het publiek uitgenodigd wordt iets nieuws te maken op basis van materiaal uit het archief.

Bevroren filmschat
Een van de bekendste found-footageregisseurs is Bill Morrison, die te gast was. In interviews heeft hij aangegeven zeer geïnspireerd te zijn door Delpeuts Lyrisch nitraat. Morrison bekendste film Decasia (2002) zou je als een vervolg kunnen zien op Delpeuts film. Morrison nieuwste film, Dawson City: Frozen Time, werd na een inleidend vraaggesprek met de maker vertoond.

Morrison baseerde Dawson City: Frozen Time op een teruggevonden filmschat die in 1978 werd opgegraven in Dawson City, Canada. Het materiaal had decennialang onder een oud zwembad gelegen en was vergeten, totdat het gebouw werd afgebroken en de films weer naar de oppervlakte kwamen. Ze waren bevroren, bedolven onder aarde en aangetast door de tijd. Hoe deze zogeheten ‘Dawson City Film Find’ daar terechtkwam doet Morrisons fascinerende film uit de doeken.

De als beeldend kunstenaar opgeleide Morrison, die ook een half jaar aan de Rietveld Academie studeerde, beschouwt film als ‘sociaal geheugen’. Film bevriest de tijd en de tijdgeest, en als verloren gegane of vergeten films weer opduiken en vertoond worden, onthullen zij de geschiedenis. Zij bieden een "peak into the past" en ontsluiten ons collectief geheugen.

Dawson City: Frozen Time is een found footagefilm die uiterst kundig vier geschiedenissen verweeft. De geschiedenis van de nabij de Yukon-rivier gelegen stad zelf, waar eind negentiende eeuw de goudkoorts uitbrak. Dat was precies op het moment dat de eerste openbare filmvertoningen plaatsvonden, Morrison laat ook die geschiedenis zien, inclusief allesvernietigende nitraatbranden. Hij ziet beide als onderdeel van de (fnuikende) opkomst van het kapitalisme en hij noemt "de tragedie van het kapitalisme" als hét onderliggende thema van zijn film. Ook is er een individueel niveau. Hij introduceert in zijn film verschillende mensen en gebouwen waarvan hun functie pas na verloop van tijd duidelijk wordt, wanneer hij hun verhaal weer oppakt.

Vuur en ijs
Zo ontstaat een rijk weefsel, een geschiedenis van de twintigste eeuw die vrijwel volledig verteld wordt aan de hand van archiefmateriaal, het meeste uit de Dawson City Film Find. Dat uiterst brandbare nitraatmateriaal heeft waterschade, wat prachtige effecten oplevert à la Decasia, maar dan net even anders. Waterschade tast de emulsie aan van buiten naar binnen, terwijl gewone nitraataantasting middenin het beeld begint. Morrison gebruikt die beeldaantastingen op poëtische wijze: in enkele fraaie scènes lijken de beschadigde gedeeltes te communiceren met de nog zichtbare gedeeltes. De personages reageren zo op de onverbiddelijke tijd die alles vernietigt.

De ‘gestolde tijd’ uit de ondertitel slaat zowel op leven als dood: de kern van het medium film dat inmiddels overleden acteurs en gefilmde mensen voor altijd heeft vastgelegd.

Morrison structureert zijn film op basis van ‘vuur en ijs’, elementen die hij zowel letterlijk als metaforisch gebruikt. Nitraat is uiterst brandbaar, zijn film kent talloze vernietigende branden, maar dankzij permafrost is een deel van het afgedankte filmmateriaal bewaard gebleven. Voordat dit materiaal gebruikt kon worden moest het door een speciaal bad dat alle lagen aarde en schimmel af moest spoelen. Pas daarna werd het gescand op 4K-resolutie. Zo vernietigen vlammen niet alleen maar vuren ze ook de verbeelding aan van Bill Morrison die op prachtige wijze de geschiedenis ontdooit.

André Waardenburg

Dawson City: Frozen Time (trailer) is door EYE aangekocht, zal komende zomer te zien zijn in het Previously Unreleased-programma en krijgt in september een landelijk roulement.

Op 28 maart vindt het tweede openbare collega plaats, over breedbeeldformaten. Na afloopt wordt de recent door EYE aangekochte 70mm-kopie van Lawrence of Arabia (1962) vertoond.

Verder kijken

Een van de films die Morrison gebruikt is City of Gold, die in 1957 in Cannes de prijs kreeg voor beste korte documentaire. Hij gaat over de geschiedenis van de goudkoorts in Dawson City. Volgens Morrison is dit de eerste documentaire die gebruik maakt van een ‘rostrum camera’, waarmee gepand en ingezoomd kan worden op en over foto’s. Een techniek die Morrison ook gebruikt als hommage aan City of Gold. Die is gratis te streamen.

Een van de boeiendste beeldbronnen uit Dawson City: Frozen Time zijn de glasplaten die fotograaf Eric Hegg rond 1900 in Dawson City maakte, en die Chaplin inspireerde tot het maken van The Gold Rush (1925). Een groot deel is online te vinden.