Gena Rowlands (1930-2024)

Gena Rowlands, de eerste leading lady van de Amerikaanse onafhankelijke film overleed op 14 augustus 2024, op 94-jarige leeftijd. Samen met echtgenoot en regisseur John Cassavetes schreef ze filmgeschiedenis.

“De actrice met de grootste invloed op mijn werk”, zo noemde Cate Blanchett in 2015 haar collega Gena Rowlands, toen laatstgenoemde eindelijk een ere-Oscar in ontvangst mocht nemen. Blanchett benadrukte daarbij Rowlands’ authenticiteit in haar spel. “Ik zag haar als een voorbeeld voor het soort carrière dat ik ook wilde.” Ook acteercollega Laura Linney roemde Rowlands’ gratie, werkethos en legendarische status als Amerikaanse topactrice van haar generatie. “Zij is het voorbeeld. Zij is de standaard.”

Met ruim honderd film-, theater- en televisieproducties op haar naam was Gena Rowlands, die onlangs op 94-jarige leeftijd overleed aan de gevolgen van Alzheimer, inderdaad een vakvrouw van formaat. Terugkijkend is ze de eerste leading lady in de Amerikaanse independent cinema. Gedurende zes decennia was ze een buitengewoon harde werker die ook op latere leeftijd nog talloze rollen speelde, in een landschap waarin oudere actrices nog altijd moesten opboksen tegen clichématige, gemakzuchtige rollen én elkaar.

Jongere generaties zullen haar vooral kennen als de oudere, dementerende versie van Rachel McAdams’ personage in de romantische blockbuster The Notebook (2004), geregisseerd door Rowlands’ zoon Nick Cassavetes. Maar die reputatie doet haar tekort. Want het moet vooral gaan over de films die ze samen met haar echtgenoot John Cassavetes maakte. Zij vormden in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw het power couple van de onafhankelijke film. Haar uitmuntende, moderne spel in zijn vaak vernieuwende films als Faces (1968), A Woman Under the Influence (1974), Opening Night (1975) en Gloria (1980) voelt op geen enkele manier verjaard aan.

Gena Rowlands werd op 19 juni 1930 in Wisconsin geboren als Virginia Cathryn (Gena) Rowlands, dochter van een huisvrouw – later acteur – en een politicus. In de vroege jaren vijftig vertrok Rowlands naar New York, waar ze was aangenomen op de American Academy of Dramatic Arts. Ze speelde al snel in theatergezelschappen en debuteerde op Broadway in The Seven Year Itch. Daarna volgden diverse rollen in televisieseries, waaronder Top Secret, Appointment with Adventure en The United States Steel Hour. Ze speelde nog naast grootheden als Judy Garland, Frank Sinatra en Rock Hudson.

Haar motivatie om te acteren was “lezen”, zo stelt ze zelf in een interview met de Academy in 2015. Ze realiseerde zich met haar neus in de boeken dat je niet slechts één leven hebt, maar dat je het leven van vele anderen kan leiden – als acteur welteverstaan. Bette Davis was de vakvrouw die zij daarbij als háár voorbeeld zag, omdat Davis onafhankelijk was in een tijd waarin vrouwen vooral lief en volgzaam dienden te zijn.

Collega-acteur John Cassavetes ontmoette Rowlands al op de toneelschool. Ze trouwden in 1954 en maakten in latere decennia talloze films die een grote stempel drukten op de evolutie van de Amerikaanse onafhankelijke film. Gezamenlijk schreven ze moderne filmgeschiedenis: hij als vernieuwend regisseur, zij als de hoofdrolspeler die elke film met verve draagt.

Hun films werden vaak opgenomen in hun eigen huis in Los Angeles, waar drie opgroeiende kinderen over camera’s en elektriciteitssnoeren struikelden. Wanneer het geld op was, namen ze allebei mainstream klussen aan om hun passieprojecten te kunnen blijven financieren. En als een film geen distributeur vond, dan belde Cassavetes eigenhandig bioscopen op met de vraag hun film te draaien. Hun roeping bleek trouwens erfelijk: kinderen Nick, Alexandra en Zoe belandden – met regisseur Nick (naast The Notebook ook o.a. John Q en My Sister’s Keeper) als bekendste – allemaal in de filmwereld.

Wie anno 2024 kijkt naar het spel van Gena Rowlands van decennia terug, moet concluderen dat haar werk nog altijd staat als een huis. In Faces speelt Rowlands een sjieke escortdame, waarbij dat niet direct in het oog springt. Ze weet cliché’s rondom het oudste beroep ter wereld te vermijden. In een briljant gespeelde, bezopen en speelse groepsscène vol geouwehoer en geginnegap, lukt het haar om geloofwaardig de stilte terug te grijpen, zodra halverwege shockerende woorden gevallen zijn. Rowlands heeft het zeldzame talent intense personages te spelen, zonder dat de kijker hard moet werken om eventuele hiaten in het spel, of te vet aangezet acteerwerk, in het hoofd te corrigeren. Alsof een emotie als hysterie haar moeiteloos aan komt waaien en je daar als publiek dus zonder meer in meegaat. Rowlands is in haar beste rollen opvallend zelfverzekerd als vakvrouw, ze vraagt de aandacht zonder daarvoor te hoeven overacteren.

In A Woman Under the Influence (1974), de rol waarvoor ze haar eerste Oscar-nominatie kreeg en een Golden Globe won, speelt ze een echtgenote die kampt met drankzucht en mentale problemen. Ook hier komt er geen ‘dronken acteren’ voorbij. Haar personage is een mens van vlees en bloed. Vol verdriet, verwarring, schaamte en de wil om het leven beter aan te pakken. Cassavetes schreef het scenario aanvankelijk als toneelstuk, maar werd al snel teruggefloten door zijn vrouw: deze rol zou veel te intensief zijn om dag na dag op te voeren. Wel benadrukte zij later herhaaldelijk dat ze zich op weinig momenten zo vrij heeft gevoeld als actrice: hij schreef de rol met haar in gedachten, maar liet haar tijdens de opnames helemaal vrij om haar personage in te vullen.

Rowlands en Cassavetes maakten samen maar liefst tien films, tot zijn overlijden in 1989. Rond die periode en daarna werkte Rowlands ook met andere makers die ergens in het spectrum van de onafhankelijke filmcultuur thuis horen. Denk aan Another Woman (1988, Woody Allen), The Neon Bible (1995, Terence Davies) en Night on Earth (1991, Jim Jarmusch). Daarnaast was ze overigens ook te zien in typische mainstream studioproducties als Hope Floats, Something to Talk About en The Skeleton Key.

Opvallend genoeg bleef Rowlands heel haar werkende leven ook spelen in minder tot de verbeelding sprekende producties. Zo tekende ze voor vele afleveringen van oer-soap Peyton Place, nam ze kleine rollen aan in medische series, politieseries en televisiedrama’s – soms zelfs van het melodramatische soort. Die leverden haar evenwel meerdere Emmy’s en nominaties op. Zoals voor Strangers: The Story of a Mother and Daughter (1979), waarin ze eindelijk samen met haar eigen acteericoon Bette Davis speelt. Ook won ze een Emmy en een Golden Globe als getroebleerde presidentsvrouw in The Betty Ford Story (1987).

Deze drama’s mogen de tand des tijds misschien niet hebben doorstaan, haar spel heeft dat wel. Wat overblijft zijn al die baanbrekende films van Rowlands en Cassavetes. Peter Falk, Rowlands’ tegenspeler in A Woman Under the Influence, voorspelde decennia geleden al iets dergelijks in een video-interview. Deze werd jaren na de première van A Woman Under the Influence opgenomen en gaat specifiek over Gena Rowlands in de laatste scène van die film. “Het is de meest onweerstaanbare, onverwachte, onvoorspelbare tien minuten film die ik ooit gezien heb. Ik heb nooit zulk acteerwerk gezien. Eerlijk waar, ik zal het nooit vergeten. Kijk naar die scène van deze dame hier, en het pakt je in. Ook over honderd jaar zal het nog in volle kracht staan.”