Anna Hints over Smoke Sauna Sisterhood

In de magische documentaire Smoke Sauna Sisterhood geven vrouwen zich fysiek en emotioneel volledig bloot. Regisseur Anna Hints: “De rooksauna heeft me niet alleen geleerd het ongemakkelijke te delen, maar ook er echt naar te luisteren.”

Met bladeren slaan, zingen, bloot dansen… De traditionele rooksauna doet denken aan hekserij, maar het is een levend gebruik uit Zuid-Estland, beschermd als Unesco Immaterieel Erfgoed. In de ruimte is geen elektriciteit, geen licht en hij wordt met vuur wordt opgestookt tot 80 graden. Eén sessie kan tot wel acht uur duren.

De documentaire Smoke Sauna Sisterhood speelt zich helemaal in en rondom zo’n rooksauna af. Regisseur Anna Hints kent de traditie van jongs af aan; ze kwam er letterlijk in de baarmoeder al. Tijdens het afgelopen International Documentary Film Festival Amsterdam vertelt ze over haar eerste lange documentaire.

Hints kreeg het idee voor de film tijdens een stilteretraite in een boeddhistisch klooster, maar het zaadje was al gepland op haar elfde. Hints: “De dag voor de begrafenis van mijn opa ging ik naar de rooksauna. Daar biechtte mijn oma op dat hij er tijdens hun huwelijk heel wat affaires op had nagehouden. Het was moeilijk geweest om in zijn afwezigheid vier kinderen op te voeden in de naoorlogse Sovjettijd. In deze sessie kwamen alle pijn, verdriet en woede in haar los. Toen we klaar waren en onze kleren weer aantrokken, voelde ik dat ze vrede had met opa. Ze kon hem de volgende dag zonder scrupules begraven.” Hints drukt haar handen tegen haar buik en sluit haar ogen. Haar regenboogkleurige kraaltjesoorbellen zwiepen tegen haar kin. “Dit was het moment dat het tot in mijn ziel en botten tot mij doordrong dat er één plek op deze aardkloot is, waar je je emoties en ervaringen kunt delen zonder veroordeeld te worden.”

Samen schamen
Lyrische beelden van kolkende rook en statische shots van zwetende blote benen, buiken, borsten en gezichten wisselen elkaar af. Vaak zie je niet wie spreekt, maar wie luistert. Als publiek zijn we getuige van intieme gesprekken over vrouw-zijn en het vrouwenlichaam. “De film gaat over de ervaringen die je deelt, omdat je in een vrouwenlichaam bent geboren”, zegt Hints. “Dat lichaam is geen onbeschreven blad. Het Estse woord voor het vrouwelijke geslachtsorgaan is ‘häbi’, wat schaamte betekent. Je wordt als klein meisje dus geboren in een lichaam waarin de schaamte al is beklonken.”

Hoe je jezelf definieert staat daar los van, benadrukt Hints. “Je ziet in de film ook lichamen van mensen die zich als non-binair definiëren. Bovendien is er niet één manier om vrouw te zijn. Alle pogingen die gedaan worden om het vrouwenlichaam of het vrouw-zijn tebeteugelen,vind ik problematisch. In de rooksauna bloeden we samen, we geven borstvoeding, we plassen, we zweten samen en dat is iets moois. Maar wat je in de verhalen hoort, zijn individuele ervaringen en met generaliseren moet je oppassen. Toch merk ik, nu ik met de film rondreis, dat dit kleine, lokale verhaal resoneert bij veel mensen. Aan de ene kant ontroert dat me, omdat het solidariteit met zich meebrengt. Tegelijkertijd maakt het me verdrietig dat we zoveel pijn met elkaar delen.”

Eén van de onderwerpen die aan bod komen, is de onzekerheid over je uiterlijk, die van moeder op dochter wordt overgedragen. “Ik had me nooit gerealiseerd hoeveel mensen dat herkennen en hoe diep dat zit”, bekent Hints. “Bij de eerste blik worden we al onderworpen aan de male gaze, want de patriarchale denkwijze beperkt zich niet tot één gender. Moeders kijken naar hun dochters met een veroordelende blik, omdat ze veroordelend naar zichzelf kijken. Het gaat generaties terug en het zal zo blijven tot we die blik actief proberen te veranderen. Dan pas ontstaat er ruimte voor verschillende soorten vrouwen.” De film opent met een moeder die haar dochter zoogt. Hints: “Ik heb verschillende interpretaties van dit shot gehoord, dat het staat voor de Moeder Maria bijvoorbeeld. Maar voor mij gaat het over dit vraagstuk: waarmee voeden we onze kinderen?”

Samen naakt
Smoke Sauna Sisterhood bestaat voornamelijk uit shots van naakte vrouwenlijven. Het laatste wat Hints wilde, was die seksualiseren. “Het maakt niet uit wat voor lichaam je hebt. Ieder lijf heeft het recht om in een rooksauna te zijn. Ik heb de cameraman Ants Tammik eerst laten oefenen op mijn eigen lichaam en de beelden daarna aan de deelnemende vrouwen laten zien. Ze mochten kiezen of ze herkenbaar of onherkenbaar in beeld wilden komen. Iedereen stemde met de stijl in. Ikzelf definieer me als non-binair en iemand vroeg me of dit de non-binaire gaze was. Misschien wel. Voor mij was het allerbelangrijkste dat een borst gewoon een borst was. Dat we die niet hoefden te verbergen.”

Ants Tammik is een man. Wilde Hints niet liever een cameravrouw? “Aanvankelijk wel, maar cameravrouwen zijn schaars in Estland. We hebben nog gezocht in Finland, maar dat leidde tot niets. Ants kende ik al. Het is een gevoelig persoon en zijn aanwezigheid leidde niet tot ongemak bij de vrouwen in de film. Dat was voor mij belangrijker dan gender. Laten we geen gendergroepen demoniseren.”

Het draaien in de rooksauna was een uitdaging. Het is er klein, vochtig en gloeiendheet. “Dat was nóg een reden om voor Ants te kiezen. De meeste cameramensen zeiden dat het onmogelijk was om in deze omstandigheden te draaien of stelden voor om de saunasessies op een lagere temperatuur te doen. Dat was voor mij uitgesloten. Ants ging uitzoeken hoe het wél kon.”

Hints ontdekte samen met Tammik dat de lens moest wennen aan de hitte. Die moest tijdens het zes uur durende stookproces elke twee uur een trede opschuiven. Hints was zelf naakt tijdens het draaien, maar Tammik was gedwongen kleren te dragen: “Hij droeg handschoenen en een shirt met ingebouwde ijszakken. De camera werd zó heet dat hij zich eraan zou branden. In zekere zin deed het me denken aan een bevalling. Terwijl je bezig bent, ga je gewoon maar door. Pas achteraf denk je: hoe hebben we dit in godsnaam voor elkaar gekregen?”

Samen warm
Smoke Sauna Sisterhood volgt de sauna door de seizoenen heen. Hij begint in de winter. Een vrouw slaat een wak in een bevroren rivier. Even later trippelen blote figuurtjes door het besneeuwde landschap van sauna naar wak voor een verfrissende dip. Warmte heeft in Estland wellicht een andere betekenis dan hier.

“Wanneer ik aan warmte denk, denk ik aan zonlicht”, peinst Hints. “Onze winters zijn koud en donker. In de winter is het maar enkele uren licht. En dan kun je het geen zon noemen, het is van dat gedimde licht. Ik zwem ’s winters altijd. Het is -20 buiten en je voelt dat je leeft. Het is in Estland essentieel om over warmte na te denken. Ik heb een houtkachel thuis en vanaf augustus moet ik hout verzamelen, anders overleef je de winter niet. Wie weet is die sauna daarom zo belangrijk voor ons. Het is de plek waar je fysiek warmte krijgt, maar ook emotioneel en spiritueel.”

Ook water was een belangrijke verhaallijn. “Mijn oma gebruikte water als een metafoor om over trauma te spreken. Het idee is dat we uit water bestaan en dat dit water moet kunnen stromen. Wanneer we een trauma oplopen, bevriest het water. Het ziet er dan uit alsof het massief is, maar we moeten onthouden dat het weer kan smelten. En daar is warmte voor nodig.”

Een personage in Smoke Sauna Sisterhood beschrijft het Estse stereotype als star en kil. Maar in de film zien we het tegendeel. Mensen smelten in de urenlange sessies. “De rooksauna kan niet gehaast, je moet er de tijd voor nemen. Eerst komt het fysieke vuil naar boven en daarna verschijnt de mentale en emotionele smerigheid. Je komt binnen met kleren en maskers, maar alles gaat uit in de rooksauna. Op sommige plekken worden de sauna’s aangepast naar Fins model, met licht en zo, maar dat is niets voor mij. Het heeft iets machtigs om in een ruimte zonder licht te zijn. Soms kun je in het donker juist helderder zien.”