Andrei Zvjagintsev over Elena

Met The Return en The Banishment bestormde Andrei Zvjagintsev het internationale podium. Met Elena mag hij daar gerust nog wat langer blijven.

Dezelfde meedogenloze vanzelfsprekendheid die veel Russische literatuur voortdrijft, dirigeert ook Andrei Zvjagintsevs Elena. Het is een duister verhaal dat de filmmaker vertelt over de Russische ziel. Of eigenlijk over haar afwezigheid. Een veroordeling in absentia.
Hij won er bijna een jaar geleden in Cannes de prijs van de Un Certain Regard sectie mee en kreeg daarna in Rusland twee Gouden Adelaars voor Beste Film en Beste Regie.
Alleen daden tellen, zegt hij een paar keer. Die volgen misschien een andere logica dan woorden. Hij noemt Robert Bresson. Die had ook weinig op met woorden. Of acteurs trouwens. Liet daarom in Au hasard Balthazar een ezel de hoofdrol spelen. Ook voor Zvyaganstjev telt alleen de daad. Wat doe je bij een moreel dilemma? Neem je verantwoordelijkheid? Nog een overeenkomst met Bresson: Elena had hij eigenlijk Geld willen noemen maar die titel had de Fransman al gebruikt.
Elena is een oudere vrouw die al tien jaar een relatie heeft met de rijke Vladimir. Haar zoon uit een eerder huwelijk is een lapzwans die altijd zonder geld zit. Vladimirs dochter is al jaren even kil en afstandelijk als haar vader maar wanneer hij door een hartaanval in het ziekenhuis belandt, komen ze eindelijk weer met elkaar in gesprek. Dat heeft grote gevolgen voor zijn relatie met Elena.
Al na een paar zinnen is duidelijk dat in Andrei Zvjagintsevs hoofd geen lentebriesje waait. Hij vergelijkt de kille logica die mensen stuurt met het gedrag van insecten. "Je hebt een insect dat direct na de bevruchting het mannetje vermoordt. Dat is de wet van het vlees. Dat is hoe planten en dieren zich gedragen. Ze doen er alles aan om hun eigen bloedlijn te laten voortbestaan. Zelfs zoiets verhevens als de liefde bewijst zich niet in woorden. Alleen in daden."

Dus liefde bestaat niet? "Christus gaf zijn leven voor anderen. Dat is liefde. De rest is illusie. We kunnen kiezen en morele verantwoording nemen. Maar we komen en we gaan alleen. Dat is de dunne rode lijn die door alle leven loopt. Soms lijkt het alsof er iets groters bestaat. Maar dat is niet zo. Je hebt een scène in Titanic waarin…"

Die heb ik niet gezien. "…Vergeet het. Elena denkt op een zeker moment dat ze geen andere keus heeft dan die verschrikkelijke daad te begaan. Voor zover ik haar begrijp denkt ze dat ze oprecht van haar zoon houdt. Dat wil nog niet zeggen dat het zo is. Omdat, zoals ik al zei, alleen daden tellen. Uiteindelijk kiest ze natuurlijk wel voor wat het dichtst bij haar staat, ook al kan ze niet zien dat de jongen een parasiet is. Ze kan niet objectief kijken. Ik denk dat ze zich in de loop van het verhaal realiseert dat ze niet van hem houdt. Maar de drang om haar kind te beschermen is sterker dan dat. Ze offert zich op voor haar zoon. Dat noem ik een daad van liefde."

Dat is waar opvoeden over gaat. "Precies. Over verantwoordelijkheid nemen. Je mag niet per ongeluk een kind baren. Dan kun je onmogelijk verantwoordelijkheid nemen."

Eigenlijk zegt u dat behoorlijk wat mensen geen kinderen zouden moeten krijgen. "Veel mensen krijgen inderdaad kinderen zoals planten en dieren dat doen: zonder na te denken."

The Return en The Banishment hadden meer spirituele elementen dan Elena. "Het is niet dat u me nu beledigt, maar ik ben het niet met u eens. Het is wel waar dat het personage minder spiritueel is. Dat ze beslissingen neemt zonder morele overwegingen. Alleen, dat maakt haar niet minder maar juist meer complex. Trouwens, als we de bijbel mogen geloven dan is alles spiritueel."

Iets anders. Het eerste en het laatste shot zijn van een boomtak. "Zo is de film rond. Ik hou van de cirkelvorm."

Dus ook van de geschiedenis die zich herhaalt, zoals een commentaarstem op tv zegt. "Zo is het leven. En mijn brein ook geloof ik. Als ik een begin en een einde heb, kan ik veel sneller het verhaal daartussen bedenken. In The Banishment heb ik het ook zo gedaan. De auto die in het eerste shot komt aanrijden brengt ons het verhaal en aan het eind neemt diezelfde auto het verhaal weer mee weg. Het beeld uit."

Hoe Russisch is Elena? Want u levert stevige kritiek op het amorele idee van de-sterkste-overleeft dat Rusland al een tijdje overheerst. "Ik moet zeggen dat de Russen de afgelopen twintig jaar sterk veranderd zijn. De samenleving is darwinistischer geworden. Natuurlijk heb ik me daardoor laten inspireren. Hoewel, je wordt ertoe gedwongen. Het is onmogelijk een eigentijdse film over Rusland te maken en dat niet te laten zien. De jacht op het geld heeft de Russen sterk veranderd. Ooit zal het wel weer beter gaan. Maar ik ken de toekomst niet."

Ronald Rovers